Katundin e vogël arbëresh, me udhë të ngushta e të shtruara me gurë lumi të cilat gjalpërojnë, ku ture u hipur, ku ture u hjimisur përpara brinjave e shesheve që daljnë papritur e pandërprerje, anamesa shpive të ulta e të karrambulljasura njëra sipër tjetrës, e përvëloni vapa e gushtit.
Një mbasditje asosh, të atij moti, kur dielli, i lodhët pas një ditje të gjatë ende ng’ kish shkuar të prëhej prapa malit, por vetëm dridhej i verdhë mbi kurrizin e Mulës dhe me rrezet e tij ende përvëluese, arisni qaramidhet e shpivet si edhe të gjithat që ndodheshin aty rreth e rrotull, na, grupi ynë, corrobijt e gjitonisë Bregu, thamë se do të ish gjë e mirë, meqë kish shumë ditë që ngë shiheshim me lalë Fatlumin, t’i shkojmë në shpi.
Rinia, dihet se shurbiset bën mënjëhere t’i kryenjë se t’i thotë; kështu, në një të hapur e të mbullitur sysh, u gjëndtëm, të gjithë ç’ ishim, përpara pullasit të Lafkrave me dorën të ngrëjtur gati të trokullojmë në derën e shpisë gjymsë të hapur.
Mbani kurmin drejt, leshtë pak në të verdhë, me aty-këtu disa filë të bardhë si të argjëndtë, të pjeksur e të mbjedhur prapa xerkut që i hjesojin çerën e butë e të ëmbël, çerë që buthtoni se të pesëdhjetat me mot kishin shkuar, zonja Amisë, gruaja e lalë Fatlumit, kur atë mbasditje, na ka pritur krahëhapur, si ngaherë. Me një buzëqeshje të ndritshme na zgardhallisi derën ture na thënë:
– Mirë se erdhët bijë, hyni mbrënda.
– Mirë se ju gjetëm! Lalë Fatlumin në shpi e kemi?
– Në shpi, në shpi është. Ka pak që u mbjodh ka Shkunata e nani po prëhet ture djovasur. Vitrat i ka, i bekuari, dhe niset e vjen ka vreshta më këmbë me dy panare pjot fiq. Nani të likosur, e gjëni ulur tek terraca e Nespulës. Meqë se udhën e njihni mirë, ju lutëm të shkoni vetë. –
Me këto fjalë, zonja Amisë mbulliti derën e madhe dhe u largua.
Pullasi i Lafkravet kish shumë shurbise të rralla e me ëmra të çuditshme: terraca e Nespulës, terraca e Diellit, odha e Librevet, oda e Mirë (o, si ndryshe e thërrisjin, “Oda e Miqve”) oda e Miut, shkalla Turjel e të tjera: të gjitha tregojin lashtësinë e kësaj shpi.
Hymi djathtas, këcemi prakun e derës e gjëndemi, në gjymserrësirë, te një odë e vogël, e xheshur ku, në fund të saj, dikur, një mjeshtër, me mjeshtëri të rrallë, pat ndërtuar, me dru arrje, një shkallë druri të bukur shumë.
Në atë odë, ku kish një qetësi të madhe, gati-gati mund të thomi të shënjte, shkalla ngjitej ture u zdredhur rreth boshtit të vet në formë turjeli dhe na, pas saj, zdridheshim ture shkuar sipër tek Oda e Librevet.
Një odë kjo aq e gjerë sa e gjatë. Dy muret e saja, njëri përballë tjetrit dhe anësor murit ku ish dera e hyrjes, ishin tërë të mbuluara me dy librari pjot libre; murin të cilit i prirje krahët kur hyje e pushtrojin diploma, dëftesa, fotografi, pergamena të ndryshme dhe ku, sipër ëndit të derës së hyrjes, ish varur ritrati me ngjyra vaji i një burri mbi të gjashtëdhjetat. E kishin zografisur këtë burrë, me cinura të ngrehura e të zeza si krahë shqiponje, me lesh të bardhë e qimerrallë, me dy musteqe të mëdha pak si të verdha e të përdredhura që i diljin jashtë faqeve dhe gjithë i veshur me të zeza. Rrini më këmbë stërtatmadhi dhe, me sy të vrërë, ruani me rreptësi, nga sipër ëndi i derës, atë që hyni në Oden e Librevet ture i kallur, të mjerit, një druajtje të parrëfyeshme. Disa tryesa, të madhësive të ndryshme e të pjuhurosura, pjot karta të verdha, penda e libre, zëjin truallin dhe, tek muri çë ndodhej përballë hyrjes, hapej një derë e madhe me anë të së cilës dilej tek terraca e Nespulës ku, atë mbasditje gushti, prëhej lalë Fatlumi ture djovasur një libër të vjetër. Mbani formën e librit por, me të vërtetë, ish një dorëshkrim ai që po djovasni atë mbasditje tek terraca e Nespulës lalë Fatlumi, sepse faqet e të cilit ng’i kishin shtypur në tipografi por autori i kish shkruar me dorë.
– Mirmbrëma, lalë Fatlu, si jini me shëndet? Ç’ jini ture djovasur në atë libër aq të vjetër? – thamë na, ture dalë tek terraca.
– Mirë se erdhët, bijë. Uluni këtu, njëri pranë tjetrit, përposh hjesë së nespulës sepse rrezet e diellit të këtij fund gushti janë ende përvëluese. Ja, po prëhem, more bijë, u mbjaka dhe rronj me kujtimet e motit që shkoi. Djovasënj histori të vjetra, shumë më të moçme se u. – Dhe, me këto fjalë, lalë Fatlumi mbulliti librin ture ngulur mbrënda gjishtin e dytë të dorës së djathtë për të mbajtur mend faqen ku kish qëndruar së djovasuri dhe, si holqi shapkën dhe e ngrëjti mbi ballë për të penguar diellin t’i bini ndër sy, vijoi së rrëfyeri:
– Këtë libër kaq të vjetër, si mund shihni edhe ju, more bijë, e ka shkruar ndjespasti zoti lalë don Eroku rreth vitit 1820 dhe mban titullin: “Rrëfime të Moçme Arbërisht”.
– Më falni lalë Fatlu – i preu fjalën njëri ndër na – ky don Eroku që ju po na thoni, mos është ai korb me cinura të ngrehura e të zeza si krahë shqiponje, ritrati i të cilit është varur sipër derës tek Oda e librevet?
Të gjithë na qeshtëm, nga fjalët e shokut, ndërsa lalë Fatlumi, pa vënë në kufi fjalën korb dhe të qeshurat tona, vijoi ture rrëfyer:
– Po, ritrati i tij, saktësisht i don Erokut dhe jo i Korbit si me përqeshje njëri ndër ju i ka thërritur pak më përpara, është ai që ju patë kur kini hyrë në Odën e Librevet.
Shoku ynë, me çerën trandofile nga turpi, i kërkoi ndjesë lalë Fatlumit.
– Më falni, lalë Fatlu, por kur e pe atë burrë në atë ritrat, me të vërtetë, u trëmba.
– E mirë, ti, me sa duket, trëmbe me shumë pak, megjithatë të ndjej me zëmër.
– Lypset të dihet, – zu fill prapë lalë Fatlumi – të dashur bijë, se zoti lalë ka qënë kanxhilìar gjykatorje e arbëreshològ nga më të mirët për mos të thomi më i miri që ka pasur bota e Arbërit njera sot. Ky libër i vjetër, me rreth gjashtëqind faqe, që ju shihni, është martri e gjallë të jetës së tij si studiuses e njohës i moçëm të Gjuhës Arbëreshe. Histori, legjenda, poezi, kangjele, kënga, graxeta, vjersha, kocëkazele, ëmre vendesh, ëmra njerëzësh e të tjera i ka mbjedhur ka goja e popullit e i ka shkruar me dorën e vet sipër këto faqe. Po ashtu, në të gjënden edhe pjesë të zgjedhura nga klasikët grekë e latinë: Odiseja, Iliada, Eneida e të tjera që zoti lalë ka prierrë në gjuhën arbëreshe. Me një fjalë, kjo odë për sa rroi zoti lalë ka qenë djepi i Gjuhës dhe forxha e ehjes së fjalës arbëreshe edhe u, për nder të këtij burri, njera sa Zoti të më fal dritën e syvet, do te ruanj ashtu si ai e ka lënë, pa helqur gjë si edhe pa shtuar gjë tjetër.
Na, të magjepsur nga fjalët e lalë Fatlumit, rrijim pa lëvizur fare e gojëhapur. Kushedi, prisjim që të ndodhni ndonjë gjë.
Ndodhi, dhe na shkundi nga mbitja në të cilën kishim rarë, zëri i zonjës Amisë e cila na kish sjelë një spazë me qelqe pjot me ujë të ftohtë e merikot.
Të lumtur, ture pirë pijën e ftohtë, pyejtëm lalë Fatlumin të na kallëzoni atë ç’ po djovasni kur kemi hyrë na.
– Djovasja, more bijë, një pjesë ka Odiseja e Omerit të cilën ndjespasti zotil lalë e ka pjerrë nga greqishtja e vjetër në gjuhën arbëreshe dhe nga poezia në prozë, saktësisht këngën e nëntë; aty ku Omeri fjet rreth takimit të Odiseut me çiklopin Polifem.
– Uh! Sa bukur! Pse, zotrote, ng’e djovasin me zë të lartë sa të marrmi vesh edhe na e të kënaqemi me të bëmat e Odiseut?
– Pse jo. Atëherë, pa u varesur gjatë djovasjes, mirrni vesh mirë.
Kështu me tingëll madhështor, nisi djovasjen lalë Fatlumi:
“Kur ia errum dheut që na dilni përballë, pamë, në pjesën më të sprasme të tij, dhja afër detit, një shpellë të madhe tërë e mbuluar me degë dhafnash. Atje, kishin zakon të shkojnë natën mëndrat e dhivet e të dhenvet. Rreth oborrit lartësohej një murë i madh guri nën hjenë e pishavet të mëdha e lisëvet degëgjerë e fjetullor. Në atë vend kish shpinë një short xhagandi i cili rroni i vetmuar ture kullotur mëndrat dhe ngë doni të shihni njeri me sy. Ngaherë bjuani në trutët e vet të zeza e fatkeqësi. Ng’ kish ngjasje me njeriun që ushqehet me bukë por më shumë i gjit një çukë mali që sipër tjerash ngrëhet vetmitare.
U thom shokëvet të ruajnë anijen dhe nisëm bashkë me njëzet nga ata çë kisha zgjedhur ndër më të fortit. Mora me mua një rrëshiq dhije pjot me verë të kuqe dhe shumë të ëmbël. Me kish dhënë këtë verë Maroni i Evantit prifti i Apolonit që është Zoti mbrojtës i Ismarës, pse ng’e cënuam fare bashkë me familjen e tij, dhe shpinë, që e ka në mes të dushkut të shënjtë të Febit Apolon, ia ruajtëm. Edhe të tjera dhurata të shtrënjta më bëri: shtatë talenta ari, një kupë argjëndi dhe më mbjoi dymbëdhjetë anfora me verë shumë të ëmbël. Ish kjo verë me të vërtetë një pije Zotash që mosnjeri i shpisë dini ku ish fshehur veç ai, e shoqja dhe shërbëtorja. Nga kjo verë-nektar të bësh një verë të kuqe e t’ëmbël duhet përzier çdo kupë me njëzet kupa pjot me ujë. Me këso verje mbjova rrëshiqin dhe të ngrëna të ndryshme mora pjot një trastë; më thoi koca se do të përpiqeshim me një xhagand të pasjellshëm.
Tek shpella ngë gjetëm njeri, çiklopi kish dalë në mal të kullotni dhentë e tija të majme.
Mbrënda shpellës ruajim me çudi çdo gjë. Dërrasat pjot me tiravole me djathë, gardhet me shtjerra e kaciqra të ndarë sipas moshës. Hirra, ajka e qumështi derdheshin nga kakavët, karroqet e govatat mjeshtërisht të punuara druri. Atëherë shokët m’u lutën të mirrjim sa më shumë asi djathi, kaciqra e shtjerra dhe të hjimiseshim ka po na prit anija. Atyre, për fatkeqësinë tonë, ng’u mora vesh. Ng’ më shkoni ndër mend se njohja me çiklopin shumë dëme do të na sillni mua e shokëvet.
Dheztëm zjarr, bëmë therore dhe u dëfryem. Kështu po prisjim zotin e shpisë.
Mbas pak erdh. Mbani sipër krahëvet një barrë dru të thata, dhe kur e hodhi përdhe shkaktoi aq një gjëmim sa na, të trëmbur, u ngultëm ndër vërat e zgarbullat më të errta të shpellës. Këllau, pëstaj, përmbrënda shpellës delet e majme, gjithë ato që milni, kurse cjeptë e deshtë i la përjashta në oborr. Një shkëmb me duar ngrëjti dhe zu hyrjen e shpellës. Aq i madh ish guri sa ng’e tundjin nga vendi as njëzet e dy qerre katërrotash. Si mbulliti hyrjen e shpellës, zu të milni të gjitha delet e me radhë dhitë blegëruese dhe secilës, mbase qe e milni, i afroni tek gjiri shtjerrin ose kaciqin. Fill pas, gjymsën e qumështit e piksi djathë dhe me gjymsën tjetër mbjoi ca karroqe që te pini kur të dëshroni, si edhe te përdorni në vend të verës o të ujit kur të ulej të hani. Si i dha fund punëvet të shpisë dhe ndërsa po dhezni zjarrin, na zbuloi dhe kështu zu të na pyeni: «O të huaj! Kush jini ju? Cila stuvalë deti ju paska shtunë në këto brigje tona? Ndoshta kini ndonjë punë? Ose xarriseni si kusarë nëpër dete ture rrizikuar kocën për të zezën e të tjerve?» Kështu fjit, dhe neve ai zë shpellor dhe ajo çerë e shëmtuar na lanë të marmarostë; megjithëkëtë u zura dhe i fola: «Na Akej jemi, vijmë nga Troja. Mundohemi të priremi ndër brigjet tona të shtrënjta por, larg na mbrapsi mbi greminën e detit vrulli i erëravet. Këtu kemi rënë padashur, kështu ka dashur i madhi Zeus. Jemi luftëtarë dhe krenar se ndoqtëm si trima Atrid Agamenonin, zëri i të cilit aq fort kumbon nën qiellvet të lartë se sa i madh dhe i shkëlqyer ish qyteti që ai rrënoi e të panumërt popujt që u zhduku farën. Sonte si miq na tek ti erdhtëm, të na presësh, si pritet gjindja. Ki nderim, o guximtar, për Zotat dhe mos harro se Zeusi hakmerret rëndë për miq e se, Derëhapuri, do që miqvet t’u shtrohet tryesa».
Zëmërkeqi kështu m’u përgjegj: «Vërtet fëmilë je ti, or i huaj, o vjen ka larg, si të trëmbem e të nderonj Zotat? Vëre ndë kocët se na, çiklopët, ng’ dimi ç’është frika për Zotat ose për vetë Zeusin sepse shumë më të fortë na jemi se ata. Jetët tuaja, te dish, varen vetëm ka u. Po thuamë, dua vetëm te di, ku e ke lënë anijen?». Kështu fjit, i Pashpirti, ture më spërvuar. U kuptova qëllimin e tij, prandaj iu përgjegja: «Anijen me çajti Poseidoni Enosixheu (ai që lëkundën dheun) ture e rrahur nder shkëmbinjtë e bregut këtu afër, vetëm na kemi shpëtuar».
Kështu fola, dhe ai pa m’u përgjegjur u hodh mbi shokët dhe me duar rrëmbei dy fatshkretë. Si dy kulish i hodhi përdhe. Trutë e të mjervet kullojin poshtë dhe lagjin dheun. I bëri copa-copa e me atë mish shtroi darkën dhe, si luan malesh, zu të hani, pa lënë gjë të shkoni dëm.
Na, me lot ndër sy, ngrëjtëm duart ka qielli e lutëm Zeusin.
Kur e mbjoi barkun, u shtrua përdhe anamesa dhenvet. U, nga ana ime, mendonja t’i hidhesha përsipër e me shpatën t’i shpoja barkun. Por frika se mund të qëndrojim të varrosur pse ng’ kish burrë me aq fuqi sa të hilq gurin e madh që çiklopi kish vënë tek hyrja e shpellës, me preu vrullin. Kështu, ture vajtuar, pritëm agimin.
Sapo zbardhi dita, çiklopi dhezi zjarrin, prapë filloi mjeljen e mëndrës dhe, si i dha fund punëvet të shpisë, pupa kapi dy ka shokët e mi dhe, me mishtë e tyre, hëngri hudhrën.
Holqi, pëstaj, shkëmbin ka dera dhe, si dual jashtë bashkë me mëndrën, e rivendosi atë ture mbullitur mirë hirjen e shpellës. Ture thërritur e fërshëllyer, ka mali zu të rëzoni dhentë e veta. U i pikëlluar, me përkrahjen e Atenasë, mendoja ndonjë rrugëdalje.
Çiklopi kish lënë, aty pranë, një kurm të trashë e të gjelbër ulliri që të bëni një shkop kur ai të thahej. Aq i madh ish sa na dukej direku (albero di maestra) i një anije njëzet rremash.
Preva një pjesë nga ky kurm dhe shokët i vura te qërojin mirë, ndërsa u ia mbreha dhe ia përsëllova çukën. Pëstaj e fsheha mirë nën kopresë. Këshillova shokët të shtijin tok se kush nga ata të më ndihjin që t’ia ngulja e t’ia përdridhja atë hu ulliri mbrënda kakërdhokut të çiklopit, kur atij t’i zëni gjumi i thellë. Shokët që u dëshronja, caktoi toku. Katër burra të fortë dhe u i pesti.
Kish rarë muzgu kur çiklopi pruar nga kullotat malore dhentë leshbuta dhe tërë mëndrën. Këtë herë, i këllau mbrënda pa lënë asnjë krerë përjashta. Pëstaj mbulliti hyrjen e shpellës me të madhin shkëmb dhe, ulur pranë vaut, zu të milni delet e tija, milni dhitë blegëruese dhe secilës, mbase që e milni, i afroni tek gjiri shtjerrin ose kaciqin. Si mbaroi këto punë, u nguli thonjtë, edhe një herë, dy shokëve të tjerë e me mishtë e tyre darkoi.
Atëherë iu qasa me një kupë pjot me verë të papërzier ndër duar. «Pije këtë kupë me verë – i the çiklopit – mbasi hëngre mish njeriu. Ngjeps çfarë verje mbani mbrënda e shkreta anije që na u mbyt. Te kisha sjelë, këtë verë, sa për mirë gjetje, por ti na u tregove i pashpirt». Ai muar kupën dhe piu verën, u kënaq, prandaj më kërkoi edhe një herë që t’ia mbjonja kupën: «Mbjome edhe një herë dhe më kallëzo ëmrin tënd. Dhurata të mira do të të jap. Ky dhe, që me shirat e potisin Zeusi, çiklopëve u jep verë të mirë por jo si kjo, me të vërtetë, kjo jo ambrozie por nektar është». Tri herë ia mbjova kupën me aso verje të trashë e tri herë, marrëzisht, i skulloi. Sapo vera zu t’i zëni kryet, ëmbëlsisht i fola: «O çiklop, më kërkon ëmrin, mirë, u te thom, por mbaje fjalën! Mosnjeriu është ëmri im. Mosnjeri të gjithë më thërresjnë, mëma, tata, shokë e miq». Kështu i the Shpirtkeqit. E, gjegjni çë më tha: «Mosnjeriun, do te ha mbas që kam ngrënë të gjithë shokët e tij, ng’ kam dhuratë më të mirë që t’i jap».
Me kaq ra përdhe e një gjumë i rëndë e pushtroi menjëherë. Bëni një gjumë shumë të trazuar, grokësini egërsisht dhe vill ture nxjerrë ka goja copa mish njeriu e verë. Atëherë ngula hunë e ullirit në zjarr të nguqej dhe zura ture i dhënë zëmër shokëvet. Kur huri zu të dhezej e holqa ka zjarri dhe ia afrova çiklopit. Një Zot na dha guxim. Shokët ngrëjtën hurin dhe e ngultën në syun e çiklopit dhe u ia drodha dhe ia përdrodha përmbrënda. Gjaku i kulloni rreth e rrotull. Cinurat iu përsëlluan. Digjej ninëza e kërsisjin rrënjët e syut ture u pjekur. Ashtu si kërset hekuri i nguqur kur forxhari e ngulën atë në ujët e ftohtë, kështu kërsit, ture u diganisur, syu i çiklopit rreth hurit të dhezur.
Një ulërimë lëshoi, e gjatë, e frikshme: përreth gjëmoni shpella. Na, të trëmbur, iktëm me vrap kur ai shkuli ka syu hunë ashtu të ndotur dhe e hodhi në tokë. I thërritni çiklopëvet që banojin përreth ndër shpella të rrahura nga era. Vijin ata drejt nesh dhe pyejin ture u ndalur përpara hyrjes së shpellës ku na ishim të burgosur: «Çfarë të ka ndodhur, or Polifem, që ture ulëritur në mes të natës na zgjove nga i ëmbli gjumë? Mos ndokush të vodhi mëndrat? Ose një njeri do me forcë o tradhtisht të të vras?» E, përmbrënda shpellës, përgjegjej Polifemi: «Or miq, Mosnjeriu më cënoi rëndë tradhtisht, jo me forcë!» Ata i përgjegjeshin: «Meqenëse mosnjeri ng’ të ngetë vjenmethënë se të keqen e ke nga Zeusi. Lutju tët eti, Poseidonit rregj». Kështu i thanë dhe iktën të gjithë. U kënaqesha nga e rremja që i kisha tjerrë.
Rëkoni çiklopi nga dhëmbja e madhe që i shkaktoni syu i shkatërruar.
Ture ecur me këmbë e me duar, shkoi e holqi shkëmbin ka dera e shpellës. Dhja atje, në hyrjen e saj, qëndroi me duart të ulura i bindur që do të zëni ndonjë nga ne ture dalë jashtë bashkë me dhentë: kaq bab më bëni mua ai i mjeri. U mendjen po vrisja ture kërkuar një rrugë për të shpëtuar nga ai rrëzik.
Në fund, ja se çfarë mendja më puall. Ishën atje shumë desh të majmë me qime durrudhjare e ngjyrë manushaqje. Tre nga tre zura t’i lidhënj me degë shelgu lotuesë të përdredhura, ndër ato që Polifemi përdorni për shtrat. Deshtë e mesëm në nënbarkun e tyre bartjin shokët, kështu ata do të diljin të fshehur e të ndihur nga dy deshtë e tjerë. Sa për mua zgjodha më të bukurin e mëndrës. Iu hodha në kurriz dhe ture shkarë qëndrova perfund barkut qimedredhur të tij ture u mbajtur me dy duart. Kështu, ture shërtuar, pritëm agimin.
Kur menatet shkrepi Agimi me gjishtët e vet të trandofiltë, lëshohen meshkujt e mëndrës ka kullotat kurse fëmrat blegërojnë mbrënda gardhevet me sisët e pamjela. Shpirtkeqi, i kërdhisur nga dhëmbjet e forta, ngit me duar kurrizin e meshkujvet që duke shkuar i qëndrojin pranë tij dhe ng’i shkoni mendja, trudalurit, se shokët e mi, të lidhur përfund barqevet të deshvet, po i ikjin ka duart. Në fund të mëndrës dilni, ndalëngadalë, dashi më i rënduar nga leshi dhe nga u, që të ghitha mendja ime bjuani.
Ture e ngarë me dorë, Polifemi i foli: «O dash i lumtur, ç’ të ka ndodhur sot që i fundit paske dalë nga e errëta shpellë? Zakonisht ke qënë ngaherë i pari në kullota për rrëpula të njoma, prapë i pari tek rrjedha e lumit dhe po ashtu vraponje mbrëmanet për në shpi. Ç’të ndodhi sot? Patjetër që je i brengosur për fatkeqësinë që më ndodhi. Më verboi një njeri i pavlyerë bashkë me shokët e tij fajtorë, mbas që më dejti me verë. Mosnjeriu qe. Po u të thom që ai, ai Mosnjeriu, ende ng’i shpëtoi vdekjes! Sikur të dinje ti të fjisnje do të më kallëzonje vendin ku ai i fshehet tërbimit tim! Do t’i thyenja kocën ture e rrahur ndër muret e shpellës. Vetëm kështu, zëmra ime do t’i ndieni më pak vilakosjet që ai Mosnjeriu, burrë i pavlyer, më shkaktoi». Kështu fjit, ture shtunur dashin përjashta shpellës.
Si u larguam ka shpella dhe ka oborri i saj u u zgjidha i pari dhe, pëstaj, ndiha të zgjidheshin shokët e mi. Aradhëm deshtë të rënduar ka dhjami dhe i qelltëm tek anija. Festë të madhe shkaktoi takimi me shokët tek bregu. Kishim shpëtuar por qajmë e vajtojmë për ata të shkretë që ng’ishin më. Shpejt i qetësova dhe urdhërova të ngrakojin mëndrën në anije dhe te largojin atë ka limani. Menjëherë, të gjithë zunë vendet e tyre dhe rrahën lopatat mbi ujërat e kaltëra të atij deti shkumëzor.
Kur qemë aq larg bregut sa mundej zëri im t’i zëni veshët e çiklopi i lëshova një britje Shpirtzezit dhe ture e përqeshur i fola: «O ti i pasy, ng’ish njeri i pavlyer ai akcili që ti kishe ndërmend t’i haje shokët kur erdh si mik tek ajo shpella jote e mjerë. Tjetër vjenmethënie ka, dhe tjetër sjellje kërkon mikpritja. Prandaj i Madhi Zeus të kastjoi. Me këto fjalë ai u tërbua ende më tepër, shkuli një çukë mali dhe e vërviti me aq fuqi sa ra gati pranë anijes. Tërë deti u trubullua. Menjëherë, stuvala të mëdha dhe zhurmuese na shtyjin prapë drejt dheut. Rrëmbeva, atëherë, me duar një purtekë të gjatë dhe i dhe ka prapa anijes ture u thonë shokëvet të të lëvizjin lopata sa më me fuqi që të shpëtojim gjallë.
Por, kur u ndodhtëm dy herë më larg nga ç’ishim, prapë iu drejtova Polifemit, megjithëse shokët më truheshin të hilqja dorë: «Më shumë po e tërbon. Ai është gati të na hedhë një tjetër çukë mali si ajo që për pak ng’ na mbyti».
Ng’i gjegja shokët. Zura i zëmëruar t’i drejtohesha pupa Shpirtzezit me sa fuqi kisha: «O çiklop në qoftë se dikush ka gjindja të pyen se kush të vërboi, përgjegjju: qe Odiseu, i biri i Laertit, rrënuesi i Trojës, që ka shpinë dhe zotërimet e tij në Itaka». Kështu i fola.
Atëherë, Polifemi thërriti me të madhe dhe u përgjegj: «Po vërtetohen, i mjieri u, profecitë. Rroni dhe u mbjak ndër na Telemi i biri i Eurimit, shortar i zoti, profet i gjith çiklopëvet. Ai me pat parashikuar këtë ndodhi. Që u do të vërbohesha nga dora e Odiseut, por u prisnja që do të vini një burrë i fortë, i bukur dhe i hjeshëm. Kurse më vërboi një burrë i pavlyer dhe kur kam qënë i dejm. Priru prapë, o Ulis, të presjnë dhuratat e mikpritjes dhe do t’i lutëm Enosixheut, zotit që tundin dheun, të te siellë mbarë udhën e kthimit në Itaka. U i biri tij jam, dhe ai krenohet që më ka bir. Në qoftë se do, është i vetmi që mund të më shëronjë dhe askush tjetër, Zot o njeri».
Kështu fjit. Dhe u i prora përgjegje: «Ah, po të mundja do të të dërmonja fare dhe të të vërvitnja në të errëten Hade, ashtu siç është e vërtetë, se atë syun tënd ng’ mund te shëronjë as vetë Dhetundësi!»
Kështu i the, dhe ai zu t’i lutej Poseidonit: «Gjegjëm lutjen o Poseidon, dhëndërr i tokës, Zot nga leshtë e kaltërt: në qoftë se u yt bir jam, dhe ti im atë, bëj që ai Odiseu, i biri i atij Lertit që banon dhe ka zotërimet në Itaka, të mos priret kurrë në shpinë e tij. Por në qoftë fat që ai të priret në shpi, sadopak të priret vetëm, me anije të huaj mbas shumë pësime dhe atje te presjnë fatkeqësi e hidhërime të tjera.
Kështu lutej. Dhe, Leshkaltri ia gjegji uratën.
Prapë, çiklopi, rrëmbej një shkëmb edhe më të madh, e rrigullisi dhe e hodhi me tërë forcën që pat. Ra në det pranë anijes dhe për pak ng’i çajti timonin.
U tund deti kur në të ra ai short shkëmbi, dhe ngë di si stuvala e madhe ng’ na hodhi pupa në breg…»
Me këto fjalë, mbulliti dorëshkrimin e vjetër lalë Fatlumi. Nata kish zënë të bini sipër shpivet e udhëvet të katundit arbëresh. Na u ngremë të magjepsur nga historia e Mosnjeriut. Përshëndettëm lalë Fatlumin dhe zonjën Amisë, dhe muartëm udhën e shpivet tona. Ndërkaq, ture u zdrypur nga shkalla turjel, na bini ndër veshë me mall, sikur doni ëmbëlsisht të na shoqëroni, kënga e të vetmit dhe të moçmit kanllanot që ende rroni dhe këndoni, çdo natë vapje që të përzëni atë, ndër degët e vjetra të nespulës shekullore.
Firmozë – Shqipëri e Italisë, gusht 2010.
[email protected]
