Udhëtimi im për në Kroaci pati një si trokëllimë brenda meje, që më pas e kuptova, ishte trok i ëndërrt kuajsh. Ndoshta krijohej nga një ndjesi e hershme ballkanike të karvaneve që shkonin e vinin andej-këndej, kuajt e luftëtareve dhe të dasmave, statujat e tyre nëpër sheshe tani, hëna e vjetër dhe era gjithmonë e re dhe, s’e di me ç’magji, përtëriteshin në kujtesen time, madje në parakujtesë, aq sa dhe avioni me dha përshtypjen e kalit me flatra, Pegasit të mitologjisë. Po fluturonim mbi të.
Shkaku i vërtetë i kësaj përshtypjeje duhej të ishte letërsia, natyrisht, një pjesë e caktuar e saj, më saktë një libër. Teksa po mendoja se çfarë duhej të merrja me vete për të lexuar gjatë udhëtimit për në Kroaci, ç’mund të ishte e përshtatshme për në qiell, kur atje sipër jo gjithçka mund të lexohet dhe në këtë rast do të më duhej një libër që të ma bënte më të kuptueshëmdhe më të afërt vendin ku po bujtja, zgjodha romanin “Kali i egër” i shkrimtarit kroat Bozhidar Prosenjak, i botuar mbi 15 herë në vendin e vet, i përkthyer në shumë gjuhë të botës, edhe në shqip, i vlerësuar me çmime të ndryshëm, edhe ndërkombëtarë. Ai ka shkruar dhe libra për fëmijë, duke kërkuar kështu të përhershmen e pa moshë dhe të gjithkundshmen, poezi e tekste këngësh, vepra dramatike, gazetari, etj. I lauruar në Zagreb, por dhe në Paris, ai mbart shpirtin e vendit të tij dhe qytetarinë europiane. Prandaj dhe romani i tij “Kali i egër” është konsideruar si një ndër veprat më të mira të fundshekullit XX nga kritikë botërorë.
E dija që ai libër ishte më se toksor, ku personazhet e tij veprojnë në tokë të fortë, madje jo urbane fillimisht, larg aeroporteve, që, besoj, e kanë të vështirë ta kuptojnë se ka fusha të tilla, ku ngrihen dhe ulen qenie të stërmëdha, të ngjashme me shpendët gjigandë, dinozaur me flatra, se personazhet e atij libri u takojnë livadheve me bar, kullotave, pyjeve, shirave, që i përkasin paragjuhës, instikteve, janë ekzistencialë, kanë uri, harbime, teka, moskuptim, dyshime e frikë. Që të mos zgjatem, janë personazhe kuaj. Por që shohin si njerëzit dhe kanë atë shpirt. Aventura e tyre vazhdon. Nga luginat e kopeve të egra, kalohet në punën me karroca, nga liria e ashpër në jetën me gardhe, ku përvoja gërryen si një lumë, dy brigjet e së cilës janë bregu i së mirës dhe bregu i së keqes. Jeta e kuajve po u ngjan jetës së njerëzve, të cilët dhe këta të dytët ashtu si kuajt janë të ngarkuar me halle toksore. Aventura pastaj sikur i largohet edhe më, jo vetëm qiellit, por edhe tokës, kalon nëntokë, në një minierë, ku mbartin mineral si në terret e burgut a një lloji ferri i njohur. Liria vjen prapë, miqësi e dashurira, triumfe të shpirtit dhe më në fund gropa e vdekjes… që të çon në qiell.
Dhe unë nuk u mëdysha, mora që të rishoh pikërisht romanin “Kali i egër”, se libri, kurdoqoftë i botuar, bëhet rishtar në çastin kur e shfletojmë, teksa isha dhe vetë në qiell dhe retë m’u shndërruan në kope kuajsh hyjnorë. Kali-personazh nuk ndiehej i huaj në hapësirat qiellore. Se autori jo vetëm që e kishte veshur me vetitë e njerëzve, duke ruajtur nën lëkurë gjendjen parake, por aty ndieje fatet njerëzorë, dëshirat, ambiciet, thyerjet, zhgënjimet, etjen për jetë, për mirësi e harmoni, zënien rob si shka i guximit duke kaluar tek çështjet shpirtërore dhe shpirti dihet, ka si shtëpi të veten a stallë vetë qiellin.
Nëse shohim se te kuajt ka një si njerizim, s’është vështirë ta kuptojmë alegorinë se edhe tek njeriu shpesh ka mbetur kafsha, egoizmi bëhet sundues si instinktet dhe, kur merr ngarkesa negative, kthehet në rrezik. Dhe shpiken grackat, pabesitë, dhuna, puna e detyruar, lidhja e gjallesave. E përditëshmja kacafytet në rivalitetet mizore, ku shumëçka të shpallet kundër. E keqja bëhet normale. Por kjo nuk është normale. Ky romani e jep këtë shqetësim. Madje na tregon se ka dhe duhet të ketë dhe një tjetër jetë, e begatisë dhe e virtyteve, e dashurisë dhe e përkushtimit, e bashkëpunimit dhe kompromisit mes gjallesave, edhe në mos qofshin njerëz, me kuptimin e qënësisë. E gjitha kjo e shpalosur me një gjuhë poetike, ku përzihet e thjeshta me sentencën, e qarta me alegorinë. Përkthyesja e librit të tij në shqip Dorotea Kerni, bashkëshortja e balerinit të njohur Ilir Kerni, tashmë në teatrin e Baletit në Zagreb, por dhe mbesë e shkrimtarit Vath Korreshi, siç duket ka mësuar nga të dy këta mjeshtra, familjarë të saj, që lëvizjen e bukur dhe ngrohtësinë e fjalës të dijë t’i përçojë me sukses në përkthim, ku vazhdimisht të ndjek një si vrap kuajsh.
Romani bën apel për zbutjen e përbashkët, universale: që parakja të dytësohet, ovulim patjetër, me qëllim që e vrazhdëta të neutralizohet, të mos jetë as te egërsirat dhe njeriu ndërkaq ta ruajë natyrën e vërtetë tek vetja, të jetë i natyrshëm, ta dojë lirinë e mbi të gjitha të dijë ta ushtrojë. Dhimbje për jetën, jo vetëm për atë tënden, por e kujdoqoftë – dhe jeta është jo vetëm nën lëkurë njeriu, por dhe dhe nën lëkurë kuajsh e kafshësh të tjera, – është një mësim i përjetshëm. Një shkrimtar tjetër i shquar, ballkanas dhe ai, nobelist, thoshte pak a shumë se një ditë pa dhimbje është ditë e pa jetuar. Shkrimtari Bozhidar Prosenjak me “Kalin e egër” ka shkruar një himn për jetën, ku ndjehesh centaur, gjithmonë gjysma jote është tjetër gjë, duke e pasuruar traditën botërore me libra ku personazhe janë përzgjedhur kuajt apo qentë e macet e kaprojtë, shpendët e pemët e deri edhe sendet, etj., se njeriu nuk është i mjaftë, kur në fakt gjithçka pasuron njeriun, aprovon atë në univers. Po kështu marrim dhe porosinë e vështirë të përshtatjes dhe të shoqërizimit, por të mos humbur gjithsesi vetveten. Pra një popull me individë. Kjo është e vërtetë. Dhe sipas shkrimtarit, e Vërteta është një aventurë dhe çdo shpirt njerëzor është i etur për të. Ndërkaq avioni ishte ulur në tokë. Kisha mbërritur dhe shiu ndriste si jele të lagura kuajsh. Kisha ndjesinë se do të më prisnin me pajton. Dhe nuk m’u duk se po vija për herë të parë këtu, sikur kisha qenë dhe herë të tjera. Një kalë i çuditshëm e kishte sjellë këtë peizazh shpirtëror më parë tek unë. Dhe një njeri me emrin Bozhidar Prosenjak e kishte nisur me kohë, ashtu kuturu, teksa era vërshëllente si të ishte fishkëllima e tij.
