Intervistë me Vera Bekteshin për librin “Vila me dy porta”
Nga Arta MARKU
Ndodh që realiteti t’i tejkalojë kufijtë e fantazisë. E nëse është kështu, shkrimtari nuk lipset të trillojë, personazhet e tij s’ka pse hyjnë e sillen verdallë në laboratorin e tij, skenat e ngjarjet s’ka pse i lihen në dorë krijuesit. Aq më tepër nëse vetë shkrimtari është protagonist, nëse ka ardhur koha për të rrëfyer historinë e jetuar prej atij vetë. Libri i tij pra, s’ka pse të jetë fiction duke e pasur megjithatë magjinë e fictionit që të mbërthen rresht pas rreshti deri në faqen e fundit…
Në këtë mënyrë mund të lexohet, faqe pas faqeje, libri i Vera Bekteshit “Vila me dy porta”: sikur të jetë një histori dalë nga duar shkrimtarësh me përvojë. Edhe pse është veçse historia e vetë autores, e shkruar me stil padyshim. Një histori që jo thjesht ja vlen të rrëfehet, por më shumë se kaq: DUHET rrëfyer!… e tashmë DUHET lexuar!
***
Historinë e “ruajti” për një kohë të gjatë, por gjithnjë me bindjen se një ditë do ta rrëfente. A thua se edhe Verën, diku, dikur, heshturazi nën zë, ashtu sikurse At Zef Pllumin, dikush e “urdhëroi’: Rrno për me tregue! Sigurisht, krahasimi çalon, ashtu siç pothuaj të gjitha krahasimet çalojnë, ama një të vërtetë e ka brenda, ashtu sikurse edhe historitë e Verës dhe padër Zefit kanë sa të përbashkëtat aq edhe të ndryshmet brenda. Mbi të gjitha rrëfimi si akt, i një dhimbjeje dhe mundimi të ndryrë gjatë brenda vetes, është pika e përbashkët.
Vera i ruajti ngjarjet në kujtesë, pa u kujdesur se mos i “humbnin”, derisa erdhi koha për t’i dëshmuar. Por, atij çasti, përkulur mbi ca fletë të bardha të hapërdara mbi tryezë që po fillonin të mbusheshin vrulltazi në historinë e saj, e kuptoi se e shkuara ishte ruajtur e pacenuara nga koha. As densiteti i ngjarjeve s’i kish prishur punë. Përkundrazi. Intensiteti emocional, duket, i kishte gdhendur të gjitha copëzat si dalta mbi një gur. Mesa duket kështu ndodh. Ma pat shpjeguar Vizar Zhiti, vite më parë, kur nxori nga shtypi librat e vet autobiografikë nën okielon BURGOLOGJI. S’kish mbajtur ditar as ai. E si mund të mbante në burg?! Rasti i Fatos Lubonjës që e kish shkruar librin e tij nëpër katrorë te vegjël letrash duhani, me shkronja mikroskopike, jo vetëm pse s’kishte ku të shkruante tjetër por edhe për ta pasur më të lehtë ta ruante veprën e vet, është në mos unik, tepër i rrallë. E megjithatë kujtesa funksionon për mrekulli. Ndoshta për shkak të intensitetit emocional. “Historia është shkruar në lëkurë”, më pat shpjeguar, pak a shumë, Visar Zhiti. Kjo duhet të ketë ndodhur edhe me Vera Bekteshin me historinë saj të skalitur si me daltë. Ose, ndoshta Vera, sidoqoftë, do t’i kish ruajtur detajet në kujtesën e saj të fortë. Kur lexoi në një libër të Saramagos, shprehjen: “Vetëm sytë e kujtesës mund të jenë po aq zhbirues sa ato të fajkoit”, u magjeps. Dhe u mbështet fort te kujtesa e saj zhbiruese dhe e zbardhi të gjithë jetën e vet në një turrë fletësh të bardha…
***
U ul të shkruante një natë të errët të vitit 2000. Ndezi një qiri që t’i lejonte sadopak të shihte dhe hodhi diçka nga e kaluara e saj, me shkrim dore, mbi një bllok. Pastaj erdhën dritat dhe “magjia” u prish. E la librin. Jo për pak por për plot gjashtë vjet. Në 2006, i hyri punës, kësaj here seriozisht. Madje, ç’kishte shkuar asaj nate të largët, s’i vlejti më, sepse struktura e kujtimeve u ndryshua krejt. Dhe pastaj, nuk e ndërpreu më, së paku jo për hapësira të gjata kohe, derisa vuri datën në faqen e fundit, dhe e nisi për shtyp për t’ia dhënë lexuesve dëshminë e saj, nën titullin “Vila me dy porta”.
Tashmë, me librin në dorë, shumëkush, mund të mësojë, jo thjesht dhe vetëm për Vera Bekteshin, për Sadik Bekteshin, të shoqen, Havanë, për fëmijët e tjerë, Guxin, Nelin, Zanën, për më të vegjlit duka ia nisur nga Arturi, te Besi dhe Ana. Më shumë se sa historinë e një familjeje, lexuesit mund të mësojnë historinë e një populli, në një vend dhe kohë të caktuar. Një vend e kohë të CMENDUR, tronditëse, që teksa është rrëfyer mjeshtërisht, ka tashmë kohën e LEXIMIT…
…vetë Vera Bekteshi, në intervistën e mëposhtme rrëfen:
▪Pesë vjet pas botimit në shqip të “Vila me dy porta” del në italisht. Cfarë krahasimi mund të bëni mes dy ndjesive?
Botimi i një libri në një gjuhë të huaj është gëzim i madh por i dyti për nga rëndësia krahasuar me botimin e parë në shqip. Gjithnjë kam shpresuar dhe dëshiruar që përkthimi i parë në gjuhë të huaj të ishte në italisht edhe për faktin se ka disa ngjarje të lidhura me këtë vend.
▪ Ju jeni kthyer nga internimi në vitin 1991, e para nga familja juaj e cila erdhi më pas. Kurse librin e shkruat gati 20 vjet pas kthimit. Sakaq tregu u mbush me kujtime, rrëfime, dëshmi. Pse pritët kaq gjatë?
Ndjehesha sikur nuk kisha vuajtur mjaftueshëm për të dëshmuar sepse kishte të tjerë me dënime më të gjata dhe vuajtje më të rënda ndoshta. Mendova se duhet të prisja radhën, por edhe se dëshmia ime duhet të ishte e parë nga një distancë kohe. Pastaj s’kisha as kohë, më duhej të rendja për të siguruar një strehë dhe për t’u riintegruar në profesion ku u punësova sapo u ktheva. I kisha harruar të gjitha për 16 vjet, më duhet të filloja nga fillimi dhe fizika edhe e aplikuar s’ësht’ë një gjë e lehtë.
Ndërsa lidhur me dëshmitë e të dënuarve, kam përshtypjen se jo vetëm që tregu nuk u tejmbush por në të vërtetë ka një boshllëk të madh, sidomos në shkrim librash. Nëse vuajtësit janë me dhjetra mijra, shkrimet janë me një ose 2 dhjetëshe. Pastaj është edhe pjesa tjetër e vuajtësve që do të rezultojë nga hapja e dosjeve. Këto plagë do ngacmohen sërisht dhe ndoshta do jenë “kallzimtarët” që do flasin apo shkruajnë. Do thonë edhe ata vuajtjet e tyre se si janë detyruar të firmosin e të kallzojnë miqtë e tyre. Kjo më duket një gjë interesante për t’u ditur dhe për të ndihmuar shoqërinë të çlirohet disi. Keni parasysh filmin rus “Të djegur nga dielli”që është i bazuar mbi një libër? Spiuni që çoi në vdekje ish të dashurën dhe të shoqin e saj, pret damarët pasi kryen misionin. A kemi pasur ne të tillë? Me siguri, po askush nuk i di.
▪Jeni ulur të shkruani librin e jetës suaj, pa u bazuar në as edhe një shënim, thjesht dhe vetëm duke i besur kujtesës suaj. Dhe s’kishte si ndodhte ndryshe. Aq më tepër që ju përshkruani në librin tuaj momente kontrollesh në shtëp, madje edhe kontrollin pas arrestimit të babait dhe sekuestrimin e ditarëve të tij dhe fotove personale. Në një situatë të tillë aq më pak përfytyrohet që një i internuar të mendojë të mbajë ditar. I vëzhguar në çdo çast nga kushedi se sa palë sy dhe veshë. Çfarë ndodh me kujtesën? Nganjëherë kujtesa seleksionon edhe thjesht me qëllim mbrojtës.
Porse ju (por edhe dëshmitarë të tjerë autorë librash të famshëm u ka ndodhur e njejta gjë) harresa nuk ju ka cënuar.
Po, nuk mund të mbaja ditar dhe as që kisha dëshirë. Kontrolli ishte edhe familjar dhe ç’të drejtë kisha unë të mbaja shënime që mund të kapeshin gjatë një kontrolli duke dëmtuar gjithë pjesën tjetër të familjes, përfshirë edhe tim bir? Po, në fakt nuk kisha asnjë nevojë për ditar, kujtesa emocionale regjistrohet më thellë se të tjerat. Në fakt kur u ula të shkruaj më erdhën në mendje jo vetëm detaje nga ngjarje të ndryshme por edhe të gjithë emrat e fshtarëve dhe fëmijëve të tyre. I pata thënë botuesit tim të ndjerë Ardian Klosit se më duket vetja si kronikani pas betejës.
▪ Personazhet tuaja janë reale, janë të vërtetë. E megjithatë përshkrimi që ju i bëni ka të bëjë me këndvështrimin tuaj. Është mënyra juaj se si i shihni ata. Ndoshta tjetër kush do t’i shihte ndryshe. A e kanë gjetur veten të vizatuar saktë dhe sipas këndvështrimit vetjak personazhet e librit. Do të doja të fillonim nga familjarët tuaj. Mamaja juaj a e ka lexuar librin, motra, vëllezërit…si kanë reaguar ata?
Nuk mund të jetë ndryshe, është veçse këndvështrimi i autorit sepse të shkruarit është një proces thellësisht individual. Ju siguroj se libri do kishte dalë shumë më i mirë nëse do kisha qenë e lirë të shkruaja ato që mendoja, pa asnjë rezervë për familjarët apo komshinjtë që në fakt ishin dhe janë njerëz të dashur për mua. Në se do t’i kisha shkruar me hollësi ngjarjet me përplasjet e përditëshme në kapitullin “Komshinjtë”, ai me siguri do ishte shumë i gjatë dhe interesant, por u rujta ose thënë më saktë ruajta bashkëvuetësit e mij për të mos u shkaktuar një dhimbje të re, por nëse je lexues i vëmëndëshëm dalin tiparet e gjithsecilit, ndonëse nuk jam zgjatur.
Familjarët e kanë pëlqyer librin dhe motra ime e ka lexuar disa herë. Për fat të keq ime më nuk arriti ta lexojë sepse kur libri u botua, truri i saj ishte mbërthyer nga një tumor që i mori jetën.
▪ Ka një personazh në librin tuaj për të cilin kur flisni nuk rrekeni as të thoni me doreza faktin që ajo ishte spiune: mikja juaj dhe spiunia juaj njëherësh. Në fillim ju hamendësonit për sa kohë nuk kishit prova. Por më vonë ju e zbuluat të dokumentuar se e vërteta kishte qënë ashtu siç e kishit hamëndësuar. Cila ishte ndjesia që provuat kur e morët vesh të vërtetën. A keni pasur kontakte të drejpërdrejta me atë person?
Po është një shoqe imja e fëminisë, i ati i së cilës u dënua para nesh, por të dyja e kemi studjuar në të njëjtin fakultet në të njëjtën kohë dhe shiheshim shpesh. Qe një rast i rrallë që me baba të dënuar ajo filloi arkitekturën dhe pastaj e la atë për matematikën. Ishte një vajzë e zgjuar por megjithatë ka skena ku nuk mund të futesh tamam në rol dhe përgjithësisht ne të dënuarit i dallonim menjëherë spiunët. Se ç’kishin diçka të shkruar në ballë. Kjo deri sa nuk kisha në dorë asnjë dokument. Dhe shpesh mendoja dhe uroja të isha gabuar sepse e doja. Ju siguroj se, nëse në 1991, kur takoheshim në Tiranë në shtëpinë e saj, ajo do më kishte treguar të vërtetën, do ta kisha falur, edhe pse më vonë e pashë dokumentin, nuk do ta kisha zbuluar. Tim eti i ndodhi me një shok që e rëndoi në deponimet e tij në gjyq dhe kur u takuan mbas kthimit në Tiranë, ai i tregoi të vërtetën dhe i kërkoi falje. Ata mbetën miq si përpara deri në fund të jetës. Këtë do kisha bërë edhe unë, për më tepër që në kohën e kthimit në çdo takim i krijoja lehtësinë për t’u hapur, doja të mos e humbja, por ajo nuk u hap. Kur mora vesh të vërtetën, disa ditë pas një dreke të gëzuar me të, u trondita aq shumë sa për një javë nuk qeshë në vete. E keqja më e madhe qe se ajo në mënyrë personale kishte dhënë konkluzionin se ne tre të mëdhejtë dmth. unë dhe dy vëllezërit e mi, përbënim rrezik për partinë dhe pushtetin popullor. Kjo qe tepër.
▪ Në përgjithësi ju ka ngacmuar mendimi për të gërmuar në dosje njerëzish që kanë qenë rrotull jush në ato vite të vështira? Apo më mirë disa gjëra të mos dihen?
Kjo e dyta është sigurisht më e mirë në se s’do të vazhdosh të vuash.
▪Një dialog mes jush dhe nënës tuaj, paraqitet ne liber si me poshtë: –A keni dyshuar ndonjëherë se rruga që po ndiqnit ishte e gabuar – e filloni ju dialogun… në një moment majmaj përgjigjet:
-Solidariteti ishte formal, në shumicën e rasteve për vetëmbrojtje… a është kundërshtuar apo eliminuar ndonjë diktator?
Ju, si e gjykoni një justifikim të tillë? A është i mjaftueshëm?
Në fakt unë nuk gjykoj, unë paraqes me sinqeritet të vërtetën sipas meje. Por edhe në kontekst ne ishim brenda familjes, pas shumë viteve vetëm. Mamaja vuante si person, si grua dhe aq më tepër si nënë. Pastaj është një gjë e njohur që njerëzit që i shërbejnë pushtetit apo janë pjesë e tij ose duhet të konformohen ose të përfundojnë në litar. Kjo ka ndodhur në çdo regjim jo më në diktaturë.
▪ Hakmarrja është gjëja e parë që të vjen në mendje për ata që të bëjnë të vuash. Ndaj dhe natyrshëm më vjen kjo pyetje. Në një intervistë tonën pesë vjet të shkuara, me rastin e daljes së librit, kur ju pyeta për ndjesinë e hakmarrjes së viktimës ndaj xhelatit mu përgjigjët: “Jam hakmarrë me mënyrën time, duke treguar të vërtetën”. Është e natyrshme, njerëzore. Do të ishte çudi e kundërta pra të mos ekzistonte kjo ndjenjë për ata që ju kanë çuar dëm 16 vjet të jetës. Tani katarsisi ka ndodhur? A ju ka ndihmuar të shkruarit?
Të shkruarit sigurisht që më ka ndihmuar, por për katarsis përfundimtar është vështirë të pohosh. Gjëja është aty e fshehur dhe pret momentin të ngrejë krye. A e dini si më ka thënë një grua e moshuar kur po bëheshim gati të linim fshatin për t’u kthyer në Tiranë?
-E keni kot, s’do t’ju qeshë buza kurrë, sepse po të ra një shpullë e fortë do të të dhëmbë gjithë jetën!
Unë atëherë e gjykova si zili apo ligësi. Tani pas 24 vjetësh vë re se fjala e saj nuk ishte koti dhe më kujtohet shpesh.
▪ Çfarë mund të na shpjegoni lidhur me procesin e të shkruarit të këtij libri? Keni bërë paraprakisht një skicë, një platformë? Nuk e kam fjalën për skeletin e një libri që shkrimtari e ndërton dhe pastaj e mbush me mish dhe gjak. E kam fjalën për dëshmitaren: a keni bërë ju një përzgjedhje personazhesh që duhet të jenë apo jo në libër. A keni bërë ju një përzgjedhje për personazhe të tjerë që duhet të jenë ose jo me emrin e vërtetë. A keni komunikuar paraprakisht me personazhet e pranishëm…
Po kam bërë një përzgjedhje. Vështirësia e librit tim nuk ka konsistuar në gjetjen e ngjarjeve dhe personazheve sepse në 16 vjet ata qenë panumër, por në seleksionimin e tyre. Shpesh këtë gjë e ka bërë kujtesa në mënyrë automatike duke i thirrur ato, dmth ngjarjet, nga serveri i saj. Sa për emrat ato janë të vërtetë ose shkurtimet e tyre. Me shumë personazhe jam takuar dhe i kam pyetur, edhe me familjarët e mi që nuk ndodheshin më në Shqipëri, por me persekutorët jo, nuk jam takuar.
▪ “Vera Bekteshi është e aftë të paraqesë me lehtësi dhe ironi periudhën më të vështirë të historisë së Shqipërisë, atë të diktaturës së Enver Hoxhës”. Me këtë shënim shoqërohet libri juaj në italisht – dhe në të vërtetë, ju jeni e aftë të shihni jo pak prej ngjarjeve tuaja të kohëskur jetonit në një ndër rrathët e fundit të ferrit komunist me humor. Nga ana tjetër më keni folur për besimin, për bindjen që kishit se ajo copë kohë që po jetonit e kishte një fund. Nga vinte kjo bindje ndërsa dënoheshit e pastaj ridënoheshit sërisht dhe nga njëri dënim tek tjetri i radhës ju çonin dhe një rreth më poshtë në ferrin tuaj…
Mënyra më e mirë për ta përballuarr padrejtësinë apo vuajtjen është përbuzja, kjo është një gjë e njohur. Ne mundoheshim ta bënim këtë çdo ditë, ndoshta prandaj kjo gjë ndihet në libër. Sa për bindjen se po i vinte fundi këtij sistemi, kjo ishte pak a shumë e kuptueshme sepse çdo gjë kishte mbërritur zeron sidomos pas tufëzimit të bagëtive në fshatra. Degjenerimi i pushtetit ekonomik sjell në mënyrë të pashmangëshme degjenerimin e pushtetit politik. Është një thënie e Leninit për të patur shumë në vëmëndje pushtetin ekonomik. A nuk u shëmb sistemi komunist nga kjo gjë?
Sa për ferrin, ai nuk ishte yni por i tyre dhe ne na kishin vendosur aty, sikurse para nesh kishte pasur plot të tjerë edhe më keq se ne për shembull nëpër baraka dhe rrethuar me tela me gjëmba. Për ne kishte një tjetër specifikë. Ndaj nesh, dmth. familjeve të ish nomenklaturës, është ushtruar më së shumti presion psikologjik, përveç mungesës së lirisë, varfërisë ekstreme etj. Ne ishim të super kontrolluar dhe s’kishim nevojë për tela, ne ishim të përgjuar me mikrofonë që aktivizoheshin herë pas here. E kam të shpjeguar në libër por do t’ju tregoj tani pas kaq vitesh një ngjarje të lidhur me atë kohë. Para dy vjetësh shoqja suedeze e vëllait tim që jeton në Neë Jork, donte t’i shihte vendet e internimit tonë pas plazhit që kaluam në bregdetin e jugut. Ne ja bëmë surprizë duke e çuar fillimisht në Kutalli dhe pastaj në Sheqëz. Ajo suedezja “e ftohtë” u përlot nga takimet tona me banorët e fshatrave dhe nga fjalët e tyre. Në Kutalli takuam pak vetë sepse ishte pisku i vapës, ndërsa në Sheqëz pasi u takuam me miq e armiq të vjetër, andej pari kaloi mjeku i fshatit (kjo më kujtoi, tani që po shkruaj, tregimin e mrekullueshëm të Kafkës me të njejtin emër). Kemi pasur marrëdhënie të mira me të sepse ishte i thjeshtë por edhe për shkakun që do shpjegoj më poshtë:
-Vera e lexova librin tënd dhe më pëlqeu. I ke rënë pikës sidomos për përgjimin. Po nga e ke kuptuar që aparaturat ishin në shtëpinë time?
-Nuk jam unë e vetmja, e kam shpjeguar në libër se përgjonim të gjithë për të kapur kohën kur vinte në fshat i dërguari i Degës së brendshme për të regjistruar. Nuk na përgjonte vetëm ai ne por edhe ne atë. Bota është rrumbullake apo jo?
-Tamam, por ajo që ti s’mund ta marrësh me mend është se aparaturat janë ende të instaluara në shtëpinë time, nuk patën kohë t’i hiqnin.
-Dhe ti tani përgjon pallatin?-shtova unë me shaka.
▪ Pas shkrimit të këtij libri: gjithçka ka kaluar? Apo gjthçka që kalon lë gjurmë? Apo gjithëçka që nuk të vret të bën më të fortë? Cili është rasti juaj?
Pak nga të gjitha!
