Intervistë me kineastin dhe antropologun e ri shqiptar, Joni Shanaj
Sot pranë Albania News dhe lexuesve të saj, mbërrin kineasti dhe antropologu i ri shqiptar, Joni Shanaj.
Ai vjen tek ne për një bashkëbisedim të bazuar në një shkëmbim mendimesh mbi veprimtarinë e tij profesionale, mbi tematikat jetësore që përfshijnë aktualisht shoqërinë shqiptare, e veçanërisht për të na sjellë të rejat e fundit nga realizimi i filmit të tij të parë artistik, “Pharmakon”, që e sheh atë personalisht, në rolin e regjisorit e skenaristit.
Kush është Joni Shanaj?
Joni Shanaj ka lindur në Tiranë në vitin 1976. Ka kryer studimet universitare në Suedi, për antropologji sociale.
Ka realizuar si regjisor, dokumentarin “Ivi Tirana Punk”.
“Pharmakon” është filmi i tij i parë artistik me metrazh të gjatë.
Filmi “Pharmakon” gjatë këtij viti ka marrë pjesë – me shumë sukses nga kritika – në disa festivale të rëndësishëm si ai i Göteborg International Film Festival, Suedi, ku kishte dhe premierën e tij ndërkombëtare, në East End Film Festival Londër, ku ka patur një pritje të shkëlqyer, dhe një sërë festivalesh të tjerë, ndër të cilët, Festivali Ndërkombëtar i Filmit në Lucernë, Zvicër, ku edhe ju përcaktua çmimi Award of Merit.
Ngjarja më e rëndësishme, përveç fitores së çmimit Special të Jurisë në festivalin e 13-të të Filmit Shqiptar, është se filmi “Pharmakon” ka patur një hapësirë të veçantë në revistën më prestigjioze të kinematografisë botërore, SIGHT and SOUND, January 2013 Issue. Ndër të tjera ndërhyrje pozitive, “Pharmakon” cilësohet si ‘Masterpiece’ prej kritikut të njohur të kinemasë botërore, Mark Cousins.
“Pharmakon” është shfaqur në të gjitha kinematë e Tiranës përfshirë këtu, kinemanë Millenium, Agimi, Imperial Sheraton dhe Kristal.
Ndërsa, në edicionin e 11- të Festivalit Ndërkombëtar të Filmit “Levante” të Barit, Itali, aktorja shqiptare protagoniste e “Pharmakon”, Olta Gixhari, është nderuar me çmimin “ Aktorja më e mirë”. Me rolin e “Sarës”, nën regjinë e Joni Shanajt në këtë film, aktorja e re përfshihet në rolin e saj të parë të interpretuar në ekranin e madh, ndërkohë që, më parë ka interpretuar disa role në teatër.
“Pharmakon” është projekti më i fundit kinematografik i “Zig-Zag Film” prodhuar nga Mevlan Shanaj, financuar nga Qendra Kombëtare Shqiptare e Kinematografisë dhe nga Televizioni Shqiptar.
Drama e filmit “Pharmakon”e sjellë nga vetë autori:
Sara, një vajzë e re, e bukur dhe tërheqëse, punonjëse në spitalin qëndror të Tiranës, ka nënën të sëmurë rëndë me kancer. Siç dihet, spitalet tona nuk kanë mundësi të ofrojnë kurat ekzistente për sëmundje të tilla. Sarës dhe nënës së saj i është ofruar ndihmë nga shefi i pavijonit Dr. Sokrati, mjek onkolog me përvojë, që gëzon reputacionin e specialistit të vjetër në profesion. Sara është në vartësi të drejtpërdrejtë nga Dr. Sokrati.
Përtej ndihmës për kurën e nënës, nga ana tjetër Dr. Sokrati i ka kërkuar vajzës favore seksuale. Sara i është përgjigjur dhe lidhja e mjekut të vjetër me të është një lidhje e fshehtë siç janë lidhjet e këtij lloji. Dr. Sokrati ka një djalë 25 vjeçar, të quajtur Branko. Në vizitat e tij në spital për të takuar të atin, Branko ka pikasur Sarën dhe është tërhequr veçanërisht nga vajza. Sara i përgjigjet interesimit të tij dhe dy të rinjtë nisin një marrëdhënie në dukje normale, të thjeshtë dhe pa derte.
Dr. Sokrati nuk është në dijeni për lidhjen e dy të rinjve, dhe nga ana tjetër Branko nuk është në dijeni për marrëdhënien e fshehtë të Sarës me të atin. Në qendër të filmit është Branko dhe ai mbetet personazhi nëpërmjet të cilit ne ndjekim dramën. Kjo është drama, ose ndryshe skeleti narrativ rreth të cilit filmi është ndërtuar.
Fabula është ndërtuar me qëllim në formën e një problemi që unë disi me humor do ta quaja “matematik”. Pra kemi një ekuacion me të paktën dy të panjohura, të cilin Branko duhet ta zgjidhë. Nga njëra anë, marrëdhënien me të atin, e nga ana tjetër, atë me vajzën me të cilën sapo ka krijuar një lidhje.
Nga ana tjetër kjo fabulë është e ndërtuar në një kontekst të përcaktuar. Nga njëra anë kemi në sfond një sistem shëndetësor të dështuar, i cili nuk arrin të ofrojë medikamentet më bazike; një mjek i cili ka në pronësi një farmaci dhe e furnizon atë pjesërisht me medikamente të destinuara për spitalin publik; një djalë të ri, që punon në farmacinë e të atit dhe që akuzon të atin se e furnizon farmacinë me medikamente të skaduara dhe një vajzë, e cila mbetet pothuaj e pa dëshifrueshme.
Skeleti dramaturgjik i filmit si dhe marrëdhëniet e personazheve me njëri-tjetrin janë ndërtuar në këtë rrethanë si pjesë e një konteksti më të gjerë social dhe strukturor në Shqipërinë e sotme.
Përshëndetje Joni,
me mirëseardhjen në Albania News, ju uroj menjëherë për suksesin e filmit tuaj, “Pharmakon”!
Faleminderit Adela dhe Albania News.
“Pharmakon”, filmi juaj i parë artistik, vepra juaj e parë si ndërthurje e pozicionit të dyfishtë regjisor- skenarist. E ndjetë si nevojë të brendshme faktin e të sjellurit në ekranin e madh, të një tematike të tillë?
Ndjeva vite më parë se më duhej të bëja diçka për kalbëzimin e brendshëm të rendit patriarkal ku kishte rënë vendi im.
Nuk flitet për gjëra të jashtme më shumë sesa për ç’ është në vetvete mekanizmi i pushtetit të ngritur mbi një sistem që në thelb ‘ha’ fëmijët e tij. Fjalën e kam për dritëshkurtësinë e egove që padashje godasin të sotmen dhe të ardhmen e të tjerëve.
E kisha të nevojshme të realizoja këtë film, për të kaluar më tej mund të them, edhe për t’u çliruar disi. “Pharmakon” është për mua hapësira e ndërmjetme për tejkalimin e një pragu që shkon përtej asaj që shihet apo shfaqet në formën e një fabule. Besoj prej kohësh në subversionin e kinemasë dhe deri diku, në hedhjen e një “solucioni” mendor në ajër, i cili, ‘me’ apo ‘pa’ vetëdije, mund të vërë në lëvizje diçka në mendje apo në subkoshiencë.
Për këtë, më duhej material edhe nga subkoshienca ime dhe këtë nuk kam patur frikë ta gërmoj. Bota e brendshme dhe ajo e jashtme janë të lidhura dhe filmi i përfshin të dyja.
Dikur, kur njëherë pyetën William Burroughs se cila do të ishte arritja më e madhe e letërsisë së tij, Burroughs u përgjigj duke thënë: “Të arrish të vrasësh dikë me një fjali”.
Ka një transgresion të vjetër mes magjisë dhe tekstit të shkruar, prej edhe nga vjen termi “Pharmakon” tek “Fedri” i Platonit e më pas tek “Farmacia e Platonit” tek Derrida. Ashtu si teksti i shkruar, edhe filmi në çastin që ai del, mund të shihen si të shkëputur nga autori apo autoriteti i tij i drejtpërdrejtë. Nuk po e zgjas më tej pasi do të më duhej të hyja në këto dy tekste dhe nuk e kam autoritetin për t’i shpjeguar.
Thjesht, kam realizuar një film me qëllim të godas një mitologji të një status quo-je që nuk më pëlqen.
Nga “Farmacia e Platonit”, ‘Pharmakon’, i barabartë me një shpërthim domethëniesh të kundërta: helm – kurim ; jetë – vdekje; e mira – e keqja; baba – bir; të jesh – të bëhesh; i bukur – i shëmtuar; ditë – natë etj..
Nuk janë performancat tuaja filmike – deri diku – antagonizma e dilema të njeriut, me të cilat ai ndeshet përditë, në mënyrë direkte po indirekte, pavarësisht impostimit të një konteksti të përcaktuar?
Nuk e di, besoj në revolucione të brendshme, ose thënë ndryshe, ringjallje të njëpasnjëshme të vehtes. Për këtë, teknika të përcjelljes së mendimit si shkrimi, pra fjala e shkruar, apo edhe më tej filmi, pra figura (sepse ka sidoqoftë një ndryshim mes bashkëbisedimit dhe figurës / imazhit) mund të jenë mjete për të prekur të shkuarën, ngrirë atë në kohë dhe ndoshta, edhe kura për të sotmen apo të ardhmen.
Mbeten teknika përcjelljeje të mendimit, njëkohësisht sinkronik dhe diakronik. Mendimi është në lëvizje tek çdokush dhe në negociate të vazhdueshme në çfarëdo rrethane qoftë, edhe pse i lidhur me karakterin e caktuar të kulturave dhe njerëzve. Por, tërësisht dhe universalisht mendoj se përpjekja e mundimshme intelektuale e përjetshme do të jetë drejt qasjes të së vërtetës. Jo të gjithë njerëzit janë të gatshëm që gjërat të ndryshojnë dhe fatkeqësisht nuk arrijnë dot të kuptojnë se gjërat ndryshojnë me ose pa pjesëmarrjen e tyre.
Më keq akoma, një pjesë e madhe e njerëzve duan që gjërat në çaste konfuzioni të shkojnë drejt regresit, e një pjesë tjetër është shumë e aftë të përfitojë nga ndryshimet që sjellin të tjerët. Por kjo nuk është shumë e rëndësishme për tërësinë. Kush ka brenda impulsin dhe kërkesën e një shtytjeje që mund ta quaj “hegeliane” drejt lirisë, besoj se më kuptoni dhe besoj se kuptohet mirë me pjesën tjetër që ndan ndjesi të ngjashme në botë.
Jemi të lidhur me njëri-tjetrin më shumë se ç’e mendojmë, sepse jetojmë në të njëjtin glob dhe fryma e kohës është e njëjtë për këdo, në kohën kur asgjë njerëzore nuk është e huaj për askënd.
Ju përmendët disa kundërshti apo opozicione binare, por unë besoj më shumë tek çfarë është e ndërmjetme dhe e papërcaktueshme. Në këtë hapësirë, besoj në forcën e dialektikës për sinteza, qoftë kjo edhe brenda konteksteve apo njohjes së kushtëzuar në situata jo të zgjedhura.
Si një popull tejet i traumatizuar, shqiptarët fatkeqësisht i kanë kthyer kurrizin të vërtetës. Nga ana tjetër, kam bindjen se çfarë ngacmon një shqiptar, nuk është e huaj për askënd tjetër dhe anasjelltas.
Arritjen e këtij filmi, mund ta konsideroni si “art”?
Ju vetë, përse zgjodhët kinemanë për shprehurinë e anës artistike që perceptonit se ju përkiste?
Sepse, mund ta shfaq veten si autor, zgjedhje racionale siç zgjedh njeriu një armë në luftë apo në një videogame.
Ndonjëherë edhe kur shoh njerëz që luajnë ‘candy crush’ mund të më duket si akt artistik.
Jeta ka kaq shumë art brenda, sa ndonjëherë një film, më mirë të jetë thjesht një film.
Nëse nuk do të kishit zgjedhur kinemanë si “shpalosëse” të artit brenda jush, cilën fushë do të zgjidhnit për t’i dhënë hapësirë pasionit tuaj artistik?
Në kohën kur një pjesë e madhe artistësh vizuale vërshojnë drejt kinematografisë, pra përpiqen t’i afrohen sa më shumë filmit, kam dëshirë të shkoj drejt artit konceptual. Jam nga kahje tjetër, por i përkasim të njëjtës rrugë.
Arti në vetvehte mund të shfaqet në shumë forma, qoftë në rritjen e një fëmije, në një garë me makina, një gatim apo recete kulinare e deri në politikë. Ndoshta një pjesë e madhe njerëzish merren me ‘art’, në kuptimin e pranuar botërisht të fjalës, për t’u ndjerë disi më të lirë, pasi ka një klishé botërore që pranon disa kufij më të zgjeruar jetese për artistët. Ne shpesh, në moshë shumë të re biem viktimë e këtij miti, por kjo nuk i bën të tjerët më pak ‘artistë’ se artistët. Është një lloj lëmoshe që njerëzit e konvencionit u japin artistëve, pasi më duket se në thelb kanë një lloj respekti për të guxuarit e tyre.
Nuk e di nëse arti është brenda apo jashtë nesh, por të gjithë e kemi në frekuenca të caktuara. Krijimtaria njerëzore shfaqet në forma nga më të ndryshmet dhe kjo është bukuria e jetës. Artistët nuk janë njerëz të veçantë nga të tjerët, kjo është një nga gënjeshtrat më të mëdha, pré e së cilës shpesh herë biem dhe vetë.
Çfarë ka vlerë të veçantë është puna, arti në vetvehte dhe vlerën më të madhe e ka ajo që nuk ka asnjë funksion të dobishëm, pra që nuk përmban asnjë vlerë në dukje. Në çastin që do të kuptojmë këtë, do të kuptojmë të duam gjerësisht dhe thellësisht njeriun dhe në këtë çast, arti ndoshta, në tërësi do ta ketë luajtur më së miri rolin e tij.
Diçka më thotë se, – përtej nxitjes për të sjellë në ekran një anë të përcaktuar të shoqërisë shqiptare – është formimi juaj edhe si antropolog social ai që ju ka shtyrë të vini vehten në provë në një ballafaqim të tillë. Perceptim i gabuar ky i imi ndoshta?
Nuk e di, më duket se antropologët kanë një mision që me kalimin e kohës vetëm antropologët vetë e kuptojnë ose ndonjë filozof apo erudit tjetër tek-tuk. Pikërisht për këtë, ndikimi i tyre është tërthorazi shumë i madh.
Unë jam ndikuar më shumë nga Freud dhe Derrida në këtë film si dhe një sërë kineastësh të tjerë, ku mund të përfshij pjesërisht Pasolinin dhe Bresson.
Nuk jam i aftë ta bëj lidhjen e drejtpërdrejtë mes antropologjisë dhe filmit “Pharmakon”, por po të mos isha diplomuar për antropologji sociale, në periudhën midis variantit të parë të skenarit të filmit dhe atij të fundit, ndoshta filmi nuk do të kishte vetëpërmbajtjen që ka.
Në përgjithësi, puna akademike ndoshta ka bërë të kem pak më durim në shtjellimin e një apo disa ideve, kjo edhe pse personalisht më pëlqejnë filmat që janë më të thjeshtuar dhe nuk kanë vrarje të mëdha mendjeje, por një ton më të drejtpërdrejtë dhe spontan. Në variantin e parë të “Pharmakon” kishte më shumë gjak, drogë, dhunë, ndoshta edhe vrasje. Ishte ndryshe në variantin e parë. Diçka duhet të ketë ndodhur gjatë rrugës dhe këtë e shoh kur krahasoj dy variantet e ndryshme të skenarëve që kam, para dhe pas.
Jam përpjekur t’i shkoj në bërthamë një problematike, për këtë ndoshta antropologjia më ka ndihmuar disi.
Në shoqërinë shqiptare – që jo domosdoshmërisht është e ndryshme nga shoqëritë e tjera – si “përplaset” ana shoqërore dhe ajo kulturore e antropologjisë?
Mendoj se shqiptarët përplasjet e vazhdueshme i kanë si çdo popull tjetër, me strategjitë e mbijetesës që njerëzit në çaste të caktuara duhet, ose mendojnë se duhet të ndjekin. Në tërësi rrethanat si ato ekonomike, kulturore e globale ndryshojnë më shpejt seç jemi të aftë të përshtatemi.
Duhet të pranojmë se nuk kemi qenë ndonjëherë epiqendër zhvillimesh, por kemi lëvizur për inerci në raport me botën e duke mbartur me vehte një trashëgimi dikur pastorale, dikur post-koloniale, dikur post-socialiste e sot thjesht duke përfaqësuar të treja këto të shartuara me një eksperiment të aplikuar si një ‘practical jocke’ të një versioni ekstrem neo-liberal të kthyer në normalitet tek ne. Kjo është distopia jonë.
Në anën tjetër kulturalisht, për mua populli shqiptar mbetet model multikulturor dhe shembull në këtë drejtim, i ngjashëm me banorët që sot jetojnë metropolet më të mëdha dhe epiqendra kulturore të botës. Këtë e them, se në të njëjtën kohë që kemi një shoqëri shumë problematike në harmonizimin e modernes, post-modernes dhe tradicionales, kemi një popull që në shumë çështje është shumë i emancipuar në drejtime që të tjerëve u siguroj se do t’i duhen disa shekuj t’i tejkalojnë.
Duhet të bëjmë kujdes ta ruajmë këtë, sepse nëse humbasim dhe këtë forcë tonën do të shpërbëhemi si veçanti. Theksoj se në disa aspekte jemi shumë më mendjehapur dhe më të lirë ne shqiptarët, se shumë shumë të tjerë, qofshin këta më të pasur e më të suksesshëm ekonomikisht se ne. Shqiptarëve do t’u duhet kohë të përshtasin teknikat e qytetërimit, kjo po që mbetet sfidë në vazhdim. Qytetërimi i ngritur mbi vlera dhe ligj është i vetmi çelës që na duhet për të kthyer forcën tonë jetike të larmishmërisë dhe ndryshueshmërisë që kemi, në fuqi krijuese.
Të mos harrojmë se kemi një popull të ri dhe në moshë shumë të re. Kemi fuqinë më të madhe krijuese të mundshme dhe pasurinë më të madhe që mund të ketë kjo botë. Kërkon gjenialitet intelektual dhe drejtues të konvertojmë anën më të mirë e më të fortë që kemi, në energji për progres dhe jo rrënime të brendshme të njëpasnjëshme që dëmtojnë breza të tërë. Duhet një elitë e re krijuese që di të bashkëpunojë, të tejkalojë vetëpërçmimin si instrument në dukje goditës, por në thelb, shtypës ndaj popullit të vet.
Vetëurrejtja dhe vetëpërçmimi që karakterizon të gjithë popujt e shtypur, të vuajtur dhe të varfër si i yni, fatkeqësisht janë përdorur dhe përdoren nga elita cinike për të shfrytëzur dhe rrjepur këtë vend në formën më dritëshkurtër.
Shpresoj që një brez i tërë të jetë bërë aq i mençur sa të kuptojë dhe të dijë të shohë interesin e përbashkët, përtej zilive tona të vogla. Kjo vlen për gjithë botën, por në këtë rast po flasim për Shqipërinë.
Në setin e xhirimit, a ju duk vetja një regjisor i sigurtë, apo patët frikë? Me aktorët e të gjithë trupën teknike, si bashkëvepruat?
Një pjesë e madhe regjisorësh bëhen regjisorë, që të ndihen regjisorë në set. Janë të shumtë ata që pëlqejnë më shumë se gjithçka të aktrojnë regjisorin. Nuk më duket se hyj në këtë kategori. Unë po bëja një film ndryshe nga ç’kishin bërë të tjerët. Çdo gjë ishte e pritur.
Në set isha si çdo artist në punë me materialin e tij, herë i sigurtë e herë më i kujdesshëm.
Kur në set, asaj që kishit në mendje, – e që e dinit vetëm ju – do t’i jepnit formë e do ta bashkëndanit me të tjerë, sa të vështirë e patët?
Në film duhet t’i lësh hapësirë të tjerëve të krijojnë, duke filluar atje ku fantazia jote merr fund. Ti i lë aktorit një stafetë apo pishtar në dorë, pasi i ke treguar rrugën. Rrugën më tej ai /ajo e bën vetë, ti thjesht e ndjek me kamera nga pas.
Në fund, kur filmi mbaron duket sikur gjithçka është bërë vetëvetiu. Kisha një projekt shumë të kuruar deri në detaj dhe jam i bindur që kur shkon i përgatitur në një set, kjo reflektohet. Ji-Hwan Park nga Koreja dhe Ram Shani nga Izraeli, dy bashkëpunëtorët e mi kryesorë si drejtorë fotografie, ishin njerëzit më të afërt dhe më të qartë me kërkesën që kisha. Kjo vlen dhe për Anton Lennartsson, mikun tim suedez dhe kompozitorin e filmit.
Kjo treshe përbën ‘tre musketierët’ në këtë film.
Në set, për të zgjedhur pikën e vendosjes së telekamerës, qe kjo diçka spontane nga ju, apo ju duhej të mendoheshit e të ndërronit mendim disa herë?
Në formimin tuaj si regjisor – përveç babait – cila figurë ka ndikuar gjithashtu? Regjisorë të tjerë akoma, shqiptarë apo edhe të huaj që vlerësoni veçanërisht?
E vetmja gjë që nuk është spontane në film, është vendosja e kamerës.
Isha marrë gjatë me skenarin, me vendet e xhirimit etj. Megjithatë, pothuaj kam punuar pa storybord të detajuar. Me storyborde të detajuar punojnë të gjithë amatorët të mësuar më së miri në të gjitha shkollat lart e poshtë ku shkojnë sot nëpër botë. Është një mani që vjen kryesisht si efekt i botës së publiciteteve.
Ka disa lloje regjisorësh me metoda të ndryshme, por unë këtë ’ves’ e kam mësuar nga Antonioni, Rosellini, Pasolini dhe herë – herë, Ettore Scola. Janë katër regjisorët që po e them, më kanë ndikuar më shumë në mënyrën sesi bëhet film.
Përmenda këta katër italianë më lart, por më tej mund të them pothuaj kronologjikisht në ndikim mund të jenë edhe Jim Jarmusch, Godard, Bresson, Melville, David Lean, Powell & Pressburger dhe mbi të gjithë, Hitchcock. Vitet e fundit më pëlqen gjithnjë e më shumë kinemaja angleze. Sot ka disa regjisorë të veçantë që do t’i rekomandoja, si Bertrand Bonello, Naomi Kawase apo Carlos Reydagas. Shumë adhurim kam për autorë mendjehollë e të guximshëm si Ken Rusell, David Cronenberg, që është i preferuari im nr 1.
I rekomandoj lexuesve të interesuar për filmin cilësor, të ndjekin renditjen vjetore që revistat “Cahiers Du Cinéma” dhe “Sight & Sound” bëjnë çdo vit për 10 filmat që ata konsiderojnë si më të mirët. Nuk ka shumë rëndësi renditja në vetvehte dhe askush nuk e merr plotësisht seriozisht, por nëse e ndjek në vite, kupton se cilët janë autorët më të mirë të këtij 10 vjeçari dhe mendoj se shumë njerëz kanë nevojë që t’i hapen disi sytë se ç’do të thotë ‘kinema’ si art në vetvehte. E them këtë sepse, shumë njerëz që e duan filmin, nuk dinë si të orientohen.
Aktorët e drejtuar prej jush, mund të improvizonin diçka nga ana e tyre, apo nuk ua lejonit?
Jo edhe aq.
Një projekt ambicioz si “Pharmakon”, si u prit nga aktorët dhe e gjithë trupa e xhirimit, nga stafi teknik?
Me ndonjë përjashtim të rrallë, perceptimi i stafit është njësoj si një punëtor tornoje që prodhon një pjesë motori – le të themi të një ‘Alfa Romeo’, dhe një ditë blen një makinë për të bërë xhiro apo për t’i prishur mendjen të dashurës së ardhshme.
Përvoja në set? Çasti më i vështirë dhe ai më i bukur?
Përpara shfaqjes së filmit në sallat e kinemave, shqetësoheshit më shumë për pritjen nga ana e publikut apo për atë nga ana e kritikës?
Shqetësimi i vetëm ishte të bëja një punë të mirë dhe të mos isha duke bërë ndonjë budallallëk. Sidoqoftë, në fund kishte çaste që kisha një lloj droje nga publiku i gjerë. Kritikët e dija që do t’i kisha me vehte.
Në fillim të xhirimeve, na doli nami, nuk e di pse dhe nuk e di se nga, që po bënim film erotik. Kishte situata të bollshme komike në lidhje me këtë. Një ditë vjen Olta në xhirim duke qarë me një gazetë në dorë. Ishte i natyrshëm një reagim i tillë, sepse asnjë aktori normal nuk do t’i bëhej qejfi të thonin se po bën një film erotik apo pornografik. Kishte diçka tragji-komike në mes, por u kalua.
Barsaletë më vehte ishte, kur na erdhi tatimorja të na kërkonte të paguanim taksa për farmacinë që kishim ndërtuar. Policisë Tatimore nuk i mbushej mendja që i yni ishte thjesht dekor.
Sa i rëndësishëm është sot roli i kinemasë shqiptare që të tregojë histori – kryesisht nga ato të vërtetat, të shkëputura nga realiteti shqiptar – dhe cilat janë mundësitë aktuale për këto realizime?
Kinematografia ka rol të pazëvendësueshëm në shndërrimin e pamjes së një vendi.
Kjo është klishé që dihet, por në rastin tonë, çfarë është më e rëndësishme, nuk është thjesht si shfaqemi ndaj syrit të tjetrit, por në rradhë të parë rëndësi ka si e shohim vehten.
Në rastin tonë, si shqiptarë, mendoj se kemi nevojë në rradhë të parë të shohim vehten me sy tjetër. Kjo e fundit është për mua, beteja kryesore e shqiptarit të sotëm. Në rast se duam të ndryshojmë mentalitetin tonë të deritanishëm, duhet të dimë të njohim dhe respektojmë veten ashtu si dhe njëri-tjetrin.
Për këtë arsye, duke njohur fuqinë e filmit në impakt të menjëhershëm, mendoj se kinematografia duhet të jetë sistemim me prioritet strategjik kulturor në Shqipëri. Këtë e them duke patur parasysh traditën që kemi dhe rrethanat ku gjendemi. Puna kryesore që duhet të bëjmë është të ndryshojmë Shqipërinë në rradhë të parë konceptualisht.
Nëpërmjet filmit, atij artistik dhe dokumentar, mund të njohim të sotmen tonë në të gjitha lidhjet e saj dhe në çastin që ajo është e sinqertë në sytë tanë, edhe të tjerët do ta respektojnë. Mendoj se kinematografia mund ta arrijë këtë, natyrisht jo duke prodhuar vetëm 2 filma në vit si deri më sot.
Kam bindjen se një shndërrim i pamjes dhe fuqisë krijuese tek ne do të ndodhë dhe do të vijë vetvetiu me rritjen e prodhimit. Të njohë vehten, një shoqëri duhet të njohë zërat krijues të saj. Është një brez i tërë që pret të krijojë lidhje të reja, por duhet të krijojë këto lidhje sipas të vërtetës së tij, jo duke menduar të përshtatet në pritshmëritë që të tjerët kanë, apo çfarë mendon se duhet të bëjë për të qenë i pranuar dhe për të fituar leje ekzistence nga pushtete të supozuara, por që janë në thelb jo ekzistues.
Sipas Platonit – nuk e di sesa jeni dakort – për të analizuar një baba, duhet analizuar me tepër sesa ai vetë, i biri.
Ju kushtëzon në këtë profesion mbiemri që mbartni? Pritshmëritë që publiku “vizaton” për ju, duke u udhëhequr nga emrat e prindërve tuaj, të shquar në këtë fushë – Mevlan Shanaj e Natasha Lako – pengojnë, ndihmojnë, ndërlikojnë?..
Nuk është se e mendoj shumë këtë gjë.
Njerëzit, fatkeqësisht besojnë shumë në përkufizime nga të gjitha llojet, duke filluar që nga mitologjia e rrëzuar tashmë, e trashëgimisë së geneve dhe ADN – së, në përcaktim të karakterit apo personalitetit, deri në teori akoma më të ngatërruara komplotesh globale. Asgjë nga këto nuk është e vërtetë dhe nuk kanë lidhje me personalitetin.
Ne jemi një vend me burime ekonomike shumë të kufizuara dhe deri tani me pamundësi dhe pafuqi të frikshme për t’u shfaqur dhe vetëformuluar misionin e çdo brezi.
Mendoj se lidhjet i kam më të forta me brezin tim globalisht, sesa me atë paraardhës. Edhe pse pjesë e një kohe post-moderne, më pëlqen ende disi arroganca moderniste në lidhje me të shkuarën. Për këtë e adhuroj disi arkitekturën dhe industrinë e ndërtimit. Nuk më pëlqen fare tradita, edhe pse i dua shumë prindërit dhe gjyshërit e mi.
Joni në vogli, e ka ndjekur ndonjëherë babain në ndonjë set xhirimi?
Më pak se ç’do të kisha dashur tani kur jam rritur. Kam qenë i pranishëm shumë pak herë. Do të kisha dashur të më kishte marrë pak më shpesh e pak më shumë dhe ta njihja më nga brenda botën e tij dhe të miqve të tij, përtej kufirit të shtëpisë.
Aktorët tuaj të parapëlqyer – shqiptarë apo të huaj – figura, si femërore edhe mashkullore?
Vincent Gallo dhe Joacquin Phoenix më pëlqejnë, sepse kanë qenë në vijueshmëri aktorët më interesantë, edhe pse aktorë të mirë ka plot e pafund. Më pëlqejnë aktorët që ruajnë një lloj vijueshmërie dhe zgjedhin role nëpërmjet të cilëve flasin.
Tek ne, një rol të tillë p.sh ka patur madhërisht Ndriçim Xhepa i viteve 80’. Për këdo me shpirt rebel, Xhepa i asaj periudhe do të mbetet ikonë. Ishte një lloj ‘enfant terrible’ i asaj kohe dhe mendoj se i dha pamjen urbane periudhës së viteve 80’, kohë kur unë u rrita.
Aktorët shqiptarë në përgjithësi kanë qenë talismanë të lirisë për ne. Aktori hynte me forcën e lirisë së vetë jetës dhe çrregullonte çdo normë të sistemit.
Kjo vlen kudo në botë. Sot këtë linjë, natyrisht në një formë tjetër më analitike dhe të sotme, mendoj se e ka mbajtur Niko Kanxheri, i cili në këto 20 vjet ka ngritjen më të madhe në Shqipëri.
Shqipëria ka aktorë të shkëlqyer, për të cilët është pak të thuash yje të vërtetë, ku do të veçoja p.sh Timo Fllokon etj, të cilët vazhdojnë të kenë potenciale të mëdha dhe shumë për të thënë e për të shpalosur në kinematografinë e sotme. Tek aktoret do të veçoja Roza Anagnostin. Më kënaq sa herë dhe aq rrallë sa shoh filma shqiptarë e më merr malli ta shoh përsëri.
Nuk e di pse, kam zbuluar në përgjithësi se aktoret shkodrane janë të preferuarat e mia.
Aktualisht, një vepër që do t’ju pëlqente të bëhej filmi juaj i ardhshëm?
Nuk e di, këto mbeten top sekret.
Jeta juaj private si po shkon?
Hytë në territore akoma më sekrete, Adela.
Projekte të ardhshme profesionale?
Duhet të qytetërojmë këtë vend, të ndërtojmë dhe vendosim piketat e një strukture sociale duke kthyer disa gjëra në jetë. Duhet ta bëjmë të banueshëm këtë vend, jo vetëm për një kategori të caktuar banditësh.
Flas këtu kryesisht për kulturën, botën akademike dhe sistemin arsimor në tërësi. Sot për sot, mendoj, se kjo është më e rëndësishme se një apo dy projekte vetjake. Duket ndoshta pak ‘donkishoteske’, por një vend ka disa çaste historike, që nuk mund të injorohen, thjesht për të mbaruar secili punët e veta. Pa ndërtuar sisteme funksionale në shumë fusha, përpjekjet individuale do të mbeten në gjendje mbijetese dhe thjesht me rëndësi akademike apo muzeale.
Do të punoj për projektet e mia në vijim, por do të përpiqem në këtë periudhë të ndikoj sa të mundem për disa çështje më urgjente.
Jam 37 vjeç e nuk kam më kohë dhe e di që më vonë ndoshta, nuk do të kem më shumë energji. E shoh si detyrë të një brezi të cilit i përkas, atij të fundit që mban mend të dy sistemet, të japë kontributin e tij në një vend të mjeruar kulturalisht. Ndryshe, rrezikojmë të rrisim njëri pas tjetrit breza të dorëzuar, të shitur që në djep dhe shumë cinikë.
Sidoqoftë, ç’mund të bësh në krijimtarinë tënde dhe ç’mund të bësh në formë më të drejtpërdrejtë për vehten dhe të tjerët, nuk janë edhe aq të ndara, sa mendojnë shumë njerëz.
Faleminderit Joni, që mundësuat për Albania News këtë bashkëbisedim të këndshëm e suksese të mëtejshme! Presim filmin tuaj të ardhshëm!
Faleminderit dhe ju uroj suksese dhe sa më shumë punë të mira.
Kjo interviste eshte e disponueshme dhe ne italisht
