Dominimi i Republikës Venedikase shtrihej, siç dihet, në të gjithë bregdetin lindor të Adriatikut, duke përfshirë gjirin e rëndësishëm të Vlorës, i cili u fortifikua nga Venedikasit. Para se të hyjmë në Vlorë, vëmë re akoma mbetjet e një fortese; e në një mal pranë Kaninës spikat madhështore një kështjellë shumë e lashtë ende në gjendje të mirë. Ndër ndërtimet e lashta venedikase, mund të vërejmë në Vlorë vetëm fasadën e një pallati të vogël, ku sot ka disa dyqane të lëna pas dore.
Për sa u përket kurioziteteve artistike të ndonjë rëndësie të veçantë, Vlora nuk është se ka. Vihen re vetëm dy monumente. Varri i një pashai të shquar kujtimi i të cilit nderohet nga vlonjatët; dhe një monument si një vend varrimi ku pushon një pasha tjetër i madh i familjes Ferid Vlora. Monumenti është me formë tetëkëndëshi i punuar me mermer të bardhë, me një kupolë metali dhe gjysmëhënën përkatëse sipër.
Ndër mbarësitë natyrore të Vlorës duhet përmendur edhe lumi Vjosa, i cili është mjaft afër dhe që, duke qenë në pjesën më të madhe të tij i lundrueshëm, mund të jetë një element jo indiferent për ringjalljen e qytetit.
Një tipar tjetër i Vlorës dhe i rrethinave të saj është bollëku i kafshëve të egra.
VLORA ITALIANE
Lejleku është zogu i traditës vlonjate, ai çdo vit arrin në qytet rreth 18 marsit për të ndenjur aty deri në fund të gushtit. Nuk e gabon kurrë datën e arritjes; edhe këtë vit ai erdhi në kohë! Lejleku konsiderohet nga myslimanët si një zog i shenjtë: mjerë ata që e prekin atë. Ai vjen nga Meka dhe e ndërton folenë e tij, me përmasa të mëdha, gjithmonë mbi shtëpitë e myslimanëve dhe jo mbi ato të krishterëve, ndoshta sepse myslimanët nuk e shqetësojnë aspak qëndrimin e shkurtër të këtij zogu me fat, deri në atë pikë sa të pezullojnë punimet e ndërtimeve ku lejleku ka bërë folenë e tij! Siç ishte rasti i një minareje të lënë përgjysmë sepse, vitin që shkoi, lejleku bëri sipër saj një fole!
Në Vlorë ka një hotel të lashtë të njohur si “Albania”, edhe kohët e fundit është hapur një hotel “Italia”, një kafe “Roma” dhe një kafe “Lamarmora”; të gjithë drejtohen nga shqiptarët. Rreth 30 karroca shkatarraqe shërbejnë nga porti në qytet dhe anasjelltas, me një kosto prej 60 cent për udhëtim. Këto karroca janë aq të vjetra sa të bëjnë të mendosh se ndoshta mund të jenë aty qysh nga epoka e Venedikut!
Ka dy shkolla italiane, një për meshkuj dhe një për femra; dy italo-shqiptare; dhe dy greko-ortodokse. Por shkollat tona janë më të preferuara, sepse gjuha jonë mësohet më lehtë; prandaj shkolla jonë duhet të inkurajohet dhe të ndihmohet gjithmonë.
Këto shkolla italiane bashkojnë në të njëjtat banka myslimanët, të krishterët dhe italianët. Mësuesit u janë përkushtuar misionit të tyre me vetëmohim dhe dashuri për popullin e vogël të porsalindur, duke ngulitur në të besimin për atdheun shqiptar, së bashku me mirënjohjen dhe dashurinë për nënën e madhe Italinë. Këta mësues modest, që jetojnë larg vendeve të tyre për të kryer një mision të tillë të shenjtë, meritojnë një vend nderi nga të gjithë ata që ndjehen italianë.
Qyteti i Vlorës po transformohet nga dita në ditë, ai zbukurohet me ndërtesa të reja: rrëzohen shumë shtëpi prej druri, që shkaktonin zjarre të vazhdueshme, riparohen shtëpitë që janë të pasigurta, ndërtohen dhe rregullohen rrugët.
Reparti ushtarak i xhenios ka ndërtuar shumë kilometra hekurudhë dhe tashmë lokomotiva e parë me avull Decauville vrapon në të gjitha rrethinat e Vlorës për të transportuar materiale, duke shkaktuar habi te shqiptarët.
Kjo hekurudhë e vogël italiane, që sot është vetëm ushtarake, shënon që tani rrugën e ardhshme për lidhjen, me hekurudhat e rregullta, të qyteteve shqiptare dhe gjithashtu me ato të shteteve fqinje.
Financat e Bashkisë së Vlorës kanë qenë gjithmonë jo shumë të shëndosha dhe kjo është arsyeja pse qyteti ka mbetur i lënë pas dore në të gjitha aspektet. Qeveria e Italisë ka dhënë një hua prej 400.000 L. për të zbatuar, brenda një kohe të shkurtër, një projekt të parë veprash publike që synojnë përmirësimin e ndërtimeve dhe të higjienës.
Urojmë që, me ndihmën e Italisë, kjo pjesë, në të cilën ne qëndrojmë, kjo tokë e fortë e Shqipërisë, e larë me gjakun italian, mund të përparojë sa më shpejt. Dhe urimi nuk duket i kotë për shkak të begatisë së tokës që vihet re kudo. Vetëm ullinjtë, që këtu janë me bollëk, nëse kultivohen me mjete më racionale dhe moderne, do të ishin një burim jo i vogël pasurie.
A. Alemnani. – Fotografitë nga A. Alemanni. (Përkthimi në shqip: Gino LUKA)
