Isha vetëm 7 vjeç më 27 Qershor 1944, por nuk mund të heq nga mendja se çfare i ndodhi ato ditë të tmerrshme familjes time dhe familjeve të tjera shqiptare në Paramithinë shqiptare. Ishte mëngjes heret kur nëna e jonë na zgjoi: zëri i saj i ëmbël, atë ditë ishte i ndryshëm, zë i ngjirur: ”Ngrihuni dhe vishuni sa më shpejt, sepse kemi për të ikur”. Ajo veshi motrën e vogël, Makbulen dhe mblodhi në një bohçe disa plaçka për të. Pa vënë asnjë gjë në gojë dolëm nga shtëpia. Shtëpia e jonë ndodhet në krye të Paramithisë, pranë Kullës së Bollatatëve, mbi 400 vjeçare. Me hapa të nxituara arritëm në shtëpinë e dajës, Muhamet Bakos, puq me murin e Sahatit, në qendër të Paramithisë.
Teto Nasibeja, e frikësuar na hapi derën duke na përqafuar një nga një me dashuri. Mbasi morri vesh se ishim të urritur, na pregatiti menjëherë për të ngrënë. Ulur ashtu rreth sofrës, djali i xhaxhait të nënës, Qazimi,me fëtyrë të shqetësuar hyrri me nxitim dhe ju drejtua babait: Braho çfarë po bën ti këtu, a nuk e more vesh se zervistat ia nisen vrasjeve, vishu shpejt dhe hec të ikim. Por babai im i dashur ju përgjegjë atij: është e pamundur të lejë gjithë familjen vetëm, ne nuk u kemi bërë asnjë të keqe grekëve, përkundrazi i kemi ndihmuar vazhdimisht; kështu daj Qazua u largua nga ajo skenë familjes tonë, shpëtoi dhe vdiq në Tiranë më 1983; ku u varros me të gjitha nderet.
Nuk kaloi as gjysëm ore kur u ndëgjuan trokitje të forta në derën e jashtme. Ndërsa babai doli të hapi derën, burra të armatosur e rrëmbyen atë zbathur dhe ne të trembur filluam të qajmë me dënesë, duke ditur se babain tonë të shtrenjtë e shumë të kujdeshëm nuk do ta shihnim më. Unë kurrë nuk mund të harroj këshillat e tijë dhe aqë më pak rrëmbimin e tijë. Mbas torturave të tmerrshme, babain e pushkatuan në oborrin e shkollës dhe e varrosën atje bashkë me të tjerët në një varr të perbashkët.
Mbasi e rrëmbyen babain, nëna na ngriti për t’u kthyer në shtëpi. Duke hecur vëllai më i madh, Ferhati, u largua në drejtim të shtëpisë së halla Shazos, për t’u takuar me kushëririn, bashkëmoshatarin e tij 13 vjeçar, Avniun. Por zervistat gjakatarë e vranë Ferhatin të fshehur në një kaçube. Ferhati 13 vjeçar ishte nxënësi më i mirë në shkollën shqipe të hapur ato vite në Paramithi.
Duke hyrë në oborrin e shtëpisë, sytë m’u errën kur gjetëm trupin e gjakosur e të pajetë të baba Efendit, gjysh-Muharremit. Zervistat mbasi e kishin tërhequr zvarrë nëpër shkallët e gurta e kishin pushkatuar. Ishte 82 vjeç, Imam i plakur.
Mbas asaj skene të tmerrshme, nëna e jonë e dashur na shpuri për të na strehuar në ndërtesën e vjetër të Medresesë, që ndodhej pranë. Aty gjetëm shumë familje të tjera të trembura. Nuk kaloi më shumë se një orë kur një zervist i armatosur na urdhëroi që të dalim të gjithë jashtë në oborr. Aty përjashta, poshtë portalit të gurtë qëndronte një burr me një mitroloz të shtrirë përpara dhe priste urdhër për të na pushkatuar. Nëna ime e shkretë, ulur siç ishim në tokë, na mbështolli me dashuri dhe filloi t’i lutet Zotit për mëshirë.
Mbas disa minutash një zervist tjetër erdhi dhe urdhëroi që mitrolozin të hiqej prej aty e të largohej në një vend tjetër. Për një çast kujtuam se shpëtuam. Por Jo! Një oficer zervist erdhi dhe mori nënën time shumë të dashur; ajo e tmerruar nxori nga gjoksi të vetmen fotografi të babait të dashur të porsa vrarë dhe më porositi që ta ruaj si diçka të shenjtë. Nuk kaloi më shumë se një orë kur ne mësuam lajmin e kobshëm se nëna e jonë e dashur Betula 36 vjeçare, u gjend e pushkatuar brenda në xhaminë e Bollatatëve!
Ne katër jetimët të mbetur: Qerimeja 10 vjeç, unë 7 vjeç, Faruku 5 vjeç dhe Makbulja 2 vjeçe, së bashku me mbi 200 njerëz të tjerë të tmerruar, na grumbulluan në Shtëpinë e madhe të Muhedinëve. Ajo shtëpi ishte kthyer në burg dhe në një dhomë mbaheshin 10-15 veta. Aty ne të katër na morri nën kujdes tezja e jonë e dashur, Zydideja. Burrin e saj, Nelon 27 vjeçar e kishin pushkatuar dhe kishte mbetur me të birin, Tasinin 3 muajsh. Disa gra çame të krishtera fqinje erdhën dhe prunë një djep per Tasinin dhe disa plaçka nga shtëpitë tona. Ishte një ndihmë e madhe për ne në atë situatë ku na kishin katandisur zervistat. Mungesa e ushqimit dhe e kushteve minimale të jetesës ishin arësyet e vdekjeve të panumërta që ndodhnin në atë shtëpi-burg. Kështu ditë për ditë vdisnin nga 2 ose 3 veta. Gjyshja ime, Rukija 72 vjeçe dhe motra Makbule 2 vjeçare vdiqën në të njëjtën ditë.
Mbas disa muajsh erdhën aty afër ushtarë britanikë të cilët na dhanë pak ushqime dhe ilaçe, gjë që e lehtësoi pak burgimin tonë. Në fund të Nëndorit 1944, ushtarakët britanikë na pyetën se ku donim të na çonin: në Turqi, Egjypt apo Britani. Ne të gjithë me një gojë u thamë se jemi shqiptarë dhe duam të na mbajë vetëm toka shqiptare dhe asnjë vënd tjetër. Mbas disa ditësh, ushtarakët britanikë prunë kamiona të zbuluar. Ndërsa ne po hipnim në kamiona, ato gratë çame fqinje që na patën ndihmuar më parë me plaçka u dukën përsëri. Këtë rradhë na sollën disa tesha dimri. Kur kamionat filluan të lëvizin, ato qëndruan me fytyra të mërzitura duke na përshëndetur për rrugë të mbarë. Ato gra çame fqinje ishin të besimit të krishterë.
Kamionët arritën në Gumenicë dhe ne na strehuan në magazinat e portit. Gjatë natës ushtarët e zervistë tentuan të hynin në magazinat për të rrëmbyer vajza, por ne të gjithë filluam të qajmë me të madhe e të bërtisnim. Atëhere ndërhynë ushtarët britanikë dhe grekërit u tërhoqën. Të nesërmen në mëngjes na hypën në katër anije të vogla dhe në mbasdite arritëm në portin e Sarandës. Aty e kaluam natën në xhami dhe pastaj u transportuam në Himarë.
Në Sarandë takuam daj Muhametin, i cili në Qershor 1944 ishte për vizitë në shtëpinë e motrës në Pargë. Në Himarë, ay mori me qera dy kuaj, por unë dhe ai vetë duhej të hecnim në këmbë. Ne hecëm gjatë gjithë ditës, natën arritëm pranë një ure lumi. Mbasi mblodhëm disa shkarpa, ndezëm një zjarr për të kaluar natën nën urë. Ishte Dhjetor 1944 dhe shumë ftohtë. Veçanërisht vëllai im Faruku 5 vjeçar ishte dobësuar shumë, kishte kollë e temperaturë të lartë dhe ishte i urritur. As sot, nuk mund të harroj lutjet e tij për bukë. Duke qarë ai i lutej Tetos: ”Të lutem, të lutem teto e dashur, kam shumë uri, me jep një copë bukë. Unë të dua ty shumë, të lutem bukë!”. Por fatekeqësisht asnjë thërime bukë nuk gjeje dot në “strehën” tonë.
Porsa u gdhi filluam të hecim. Mbas tre orësh mbrritëm në fshatin Dukat. Aty, për të parën herë u çuditëm nga pritja ngrohtë e fshatarëve. Vitet e fundit atje është ngritur një Monument Falenderimi i banorëve të Dukatit për pritjen miqësore ndaj të Çamëve. Aty, partizanët na hypën në makinën e tyre dhe na shpunë në Vlorë. Me të mbritur aty, Tetoja morri në krahë vëllain shumë të sëmurë dhe e shpuri në spital. Fatëkeqësisht të nesërmen ai vdiq. Kështu nga familja e jonë prej 9 vetash, mbetëm vetëm dy, motra ime Qerimeja 10 vjeçe dhe unë 7 vjeç. Ajo u rrit me kujdes në shtëpinë e dajës, ndërsa unë në Shtëpinë e Fëmijës në Tiranë, më pas në konviktin e Gjimnazit të Shkodrës deri kur fillova studimet universitare për Inxhineri Kimike në Bratislavë të Çekosllovakisë, ku u diplomova më 1960.
Kjo është një pjesë e nga historia e genocidit që ushtarët e Lidhjes Kombëtare Republikane Greke (EDES), të udhëhequra nga Napoleon Zerva, filluan në Qershor të 1944 në Paramithi dhe përfunduan në Mars 1945 në Filat. Gjatë asaj periudhe u masakruan dhe u vranë 2900 shqiptarë të pafajshëm të Çamërisë, më shumë se 2000 të tjerë vdiqën rrugëve, kryesisht fëmijë dhe pleq nga të ftohtit, uria dhe sëmundjet.
Autori nga Greqia Jani Sharra në librin e tij “Histori e krahinës së Gumenicës” të botuar në Athinë më 1983, shkruan për çfar i ndodhi familjes time: “Familja e Muharrem Bollatit e masakruar në mënyrë të tmerrshme ishte komplet e pafajshme”. Disa grekër mashtrues kanë shkrojtur se genocidi në Çamëri është kryer ndaj shqiptarëve moslemanë. Kjo nuk është e vërtetë, sepse ata pushkatuan për shëmbull edhe avokat Spiro Çallukën që ishte i krishterë dhe gjithmonë e mbante veten për shqiptar. Edhe shqiptarët e krishterë edhe ato moslemanë në Çamëri e kanë respektuar njeri tjetrin dhe bile kanë bërë martesa ndërmjet tyre. Çamët e krishterë edhe sot nuk e quajnë vehten grekë, por Romei, shqiptarë me prejardhje nga Ilirët të cilët në kohën e Perandorisë Romake përqafuan besimin e krishterë, ashtu siç edhe arbëreshët e Italisë së Jugut.
Sipas dokumentit të Departamentit të Shtetit të SHBA, Nr. 84/3, të Misionit Amerikan në Shqipëri më 1945-1946, shkruhet: ”Në bazë të gjithë informatave që kam mundur të mbledhë mbi Çështjen Çame, më 1944 dhe muajt e parë të 1945, autoritetet në Greqinë perëndimore kryen masakra brutale duke dëbuar me dhunë më shumë se 25000 Çamë, banorë të Çamërisë, nga shtëpijat e tyre ku kishin jetuar me shekuj dhe i nxorrën jashtë kufirit mbasi u kishin rrëmbyer tokat dhe pasuritë. Shumica prej atyre të vrarë ishin fëmijë dhe pleq”.
Qëllimi i vërtetë i atij genocidi shpaloset në librin “Vështrim historik nëpër Thesproti” të autorit nga Paramithia, Spiro Muselini, të botuar në Janinë më 1984. Këtu jepet letra që gjenerali Napoleon Zerva i dërgonte bashkëpuntorit të tij gjatë krimeve, Jani Danit, më 1953: ”….
Ne duhet të ndjehemi krenarë për atë që bëmë, pastruam Çamërinë nga shqiptarët që për mbi 500 vjet i kishin hipur në qafë helenizmit, duke u krijuar kështu mundësi malësorëve tanë të zbresin në fusha”.
Majori britanik Palmer, gjatë hetimeve të tij, u përpoq të ndriçonte motivet e masakrave të grekërve kundër shqiptarëve. Ai i raportonte komandatëve të tij se “krahina ku jetonte minoriteti shqiptar ishte i pasur. Prandaj kishte ndjenja urrejtje dhe cmire ndaj Çamëve”. Në të njëjtën kohë, Palmeri nënvizon se pretendimi absurd grek për aneksimin e Shqipërisë së Jugut nga Greqia, të cilin shteti grek e ka kultivuar gjatë shumë dekadave, ka krijuar një urejtje të madhe jo vetëm ndaj Çamëve por kundër Shqiptarëve në përgjithësi”. Në këtë mënyrë Palmeri shprehte mendimin se pastrimi etnik i Çamërisë nuk ishte pasojë “e bashkëpunimit” të kësaj popullate me ushtrinë gjermane, por pjesë e strategjisë shoviniste greke ndaj Shqiptarëve”.
Vitin e shkuar, në sajë të Pashaportës Amerikane, mbas 67 vjetëve, unë me bashkëshorten time Bulen, dhe kushririn tim Tahsinin (të dy këto ishin bebe disa muajshe kur u kishin pushkatuar baballarët më 1944), hymë për të parën herë pas 66 vjetësh në Çamëri. Në Paramithi, pamë se varri i përbashkët i njerëzve të pafajshëm të pushkatuar nga ushtarët e EDES-it ishte shndërruar në fushë sporti. Spastrimi etnik dhe genocidi ndaj popullësisë së pafajshme shqiptare të Çamërisë nuk qe i rastit por i përgatitur prej vitesh nga shovinizmi grek.
Sali Bollati
Nju Jork, SHBA
Nëndor 2011
